III. ÜNİTE:
Mahkemelerin Görev ve Yetkisi
Uyuşmazlık özel hukuku ilgilendiriyorsa, çözüm için başvurulması gereken mahkeme adli yargının medeni yargı kolu için öngörülmüş yargı makamlarıdır. Medeni yargıdaki mahkemelerden bir kısmı ilk derece mahkemesi olarak, diğer bir kısmı da ( kanun yolu ) mahkemesi olarak çalışır.
İlk derece mahkemeleri uyuşmazlık durumunda ilk önce kendilerine başvurulmasını isterler, kanun yolu mahkemeleri ise, ilk derece mahkemelerinin verdikleri kararlara yapılan itirazları incelerler.
Medeni yargıda yer alan ilk derece mahkemeleri a) genel mahkemeler ve b) Özel mahkemelerdir. Daha önce de gördüğümüz gibi genel mahkemeler Sulh Hukuk ve Asliye Hukuk mahkemeleridir. Özel mahkemeler ise, uzmanlık mahkemeleri olarak da tanımlanabilir.
( Kanun Yolu ) Mahkemeleri, ( istinaf ) incelemesinin yapıldığı Bölge Adliye
Mahkemeleri ile Yargıtay'dan4 oluşur.
Görev
Medeni usul hukukunda görev, medeni yargı koluna giren bir uyuşmazlığın ( yani davanın ) bu yargı kolunda bulunan ilk derece mahkemelerinden hangisi tarafından görüleceğini ifade eder. Bir başka ifade ile, özel hukuktan kaynaklanan bir davanın belli bir yerdeki genel mahkemeler tarafından mı yoksa uzmanlık mahkemeleri tarafından mı görüleceğine karar verme durumudur.

Yetki
Medeni yargıya dahil bir uyuşmazlığın neredeki ( hangi bölgedeki ) bir ilk
derece mahkemesinde çözüleceğini belirten bir terimdir.
Anayasamız, bir davaya hangi mahkemenin bakması gerektiğini açıklarken, öncelikle o dava ile ilgili özel bir mahkemenin bulunup bulunmadığına bakılmasını istemektedir. Çünkü özel mahkemeler, genel mahkemelerden daha önceliklidir.

GENEL MAHKEMELERİN GÖREVLERİ
Hatırlanacağı üzere Medeni Yargı'daki genel mahkemeler, Sulh ve Asliye Hukuk mahkemeleridir. Bu mahkemelerin görevleri 5235 Sayılı Kanun ile belirlenmiştir.

a) Sulh Hukuk Mahkemelerinin Görevleri
Kira ilişkisinden doğan alacak uyuşmazlıklarını çözmek,
taşınır veya taşınmaz malların paylaşımı, ortaklığın giderilmesine ilişkin davalara bakmak
taşınır veya taşınmaz mallarda sadece ( zilyetliğe ) ilişkin davaları çözmek çekişmesiz yargı işlerindeki davalara bakmak.5

b) Asliye Hukuk Mahkemesinin Görevleri
Bu mahkemeler, Sulh Hukuk Mahkemelerinin görevleri dışında kalan ve kanunun özel mahkemelere bırakmadığı davalara bakarlar. Sulh hukuk mahkemelerini ilgilendiren bir dava kanunla açıkça Sulh Hukuk Mahkemesi tarafından görülür denmemişse, bu davaya asliye hukuk mahkemesi de
bakabilir.
c) Özel Mahkemelerin Görevleri
Özel mahkemeler, uzmanlık mahkemeleridir. Bir kanunla kurulurlar ve görevleri bu kanunla açıkça belirlenir. Özel mahkemelerin görevi genel mahkemelerden önce gelir. Bu mahkemelerin kurulmadığı yerlerde, bu mahkemelerin görev alanına giren işlere genel mahkemeler bakar.
Özel Mahkemeler şunlardır:

1) Aile Mahkemesi
Aile hukukundan doğan dava ve işlere bakarlar. Adalet Bakanlığı tarafından HSYK'nın olumlu görüşü alınarak, her ilde ve merkez nüfusu yüz bin ( 100.000) ve üzerinde olan ilçelerde kurulur.

2) Asliye Ticaret Mahkemesi
Ticari davalara ve ticari nitelikteki çekişmelere bakan mahkemedir. Asliye ticaret mahkemesinin bulunmadığı yerlerde, bu mahkemenin görevini Asliye Hukuk Mahkemesi yerine getirir. Ama bulunuyorsa dava önceliği Asliye Ticaret mahkemesindedir.

3) Fikri ve Sinai Haklar Hukuk Mahkemesi
Bu mahkemeler, endüstriyel tasarımlarla, coğrafi işaretlerin korunmasıyla, patent haklarıyla ve marka haklarının korunmasıyla ilgili davalara bakarlar.

4) İcra Mahkemesi
Bu mahkemelerin temel görevi, icra ve iflas dairelerinin işlemlerine karşı yapılan şikayet ve itirazları inceleyip karara bağlamaktır.

5) İş Mahkemesi
İş kanununa göre işçi sayılar kimseler ile işverenler arasındaki iş akitlerinden doğan hukuk uyuşmazlıklarına bakmakla görevlidir.

6) Kadastro Mahkemesi
Kadastro Kanununun uygulanması ile ilgili uyuşmazlıklara bakar.
7) Tüketici Mahkemesi
Tüketicinin Korunması Kanununun uygulanmasından doğan dava ve işlere bakar. Tüketici mahkemelerinde açılacak davalar her türlü resim ve harçtan muaf tutulmuştur. Belli bir parasal limitin altındaki uyuşmazlıklar, mahkemeden önce ( Tüketici sorunları hakem heyeti )'ne götürülür. Bu durum bir zorunluluktur ve hakem heyetinin kararı tarafları bağlar.

Görevsizlik Kararı
Mahkemenin, gerek taraflardan birisinin itirazını dikkate alarak ve gerekse resen yapacağı bir inceleme ile görevsiz olduğu kanaatine varması sonucunda verdiği nihai bir karardır. Mahkeme bu karar ile dosyadan elini çekmektedir. Görevsizlik kararı kanun yolu ( istinaf )'na götürülebilir. Bu durumda mahkeme görevsizlik kararını doğru bulursa, karar kesinleşmiş olur. Yanlış bulursa mahkemeye davaya devam etmesini söyler.
Görevsizlik kararından sonra, görevli mahkeme davaya kaldığı yerden devam eder. Bu sırada yeniden mahkeme harcı alınmaz. Mahkeme giderleri, önceden verilmiş olan gider avanslarından karşılanır.

Medeni Yargıda Yetki Kavramı
Yukarıda belirttiğimiz gibi, ( yetki ) kavramı, uyuşmazlığın neredeki, hangi çevredeki görevli ilk derece mahkemesinde çözüleceğini ifade eder. Mahkemelerin yargı çevreleri, kuruldukları coğrafi alandır. Bu coğrafi alana ( yargı çevresi ) adı verilir. Bu bağlamda mahkemelerin yargı çevreleri, bulundukları illerin ve bunlara bağlı olan ilçelerin idari sınırlarıdır.
Bir uyuşmazlıkta yetkili mahkeme davanın açıldığı tarihte, davalının yerleşim yerinin bulunduğu mahkemedir.

Genel Yetki Kuralı
Davalının yerleşim yerinin bulunduğu yer hangi mahkemenin yargı çevresi içerisinde ise, söz konusu kişiye açılacak bütün davalarda genel yetkili mahkeme, o yerleşim yeri mahkemesidir. Buna genel yetki kuralı denir. Yerleşim yeri gerçek kişiler için ( sürekli kalmak niyetiyle oturdukları yer), tüzel kişiler için ise ( işlerinin yönetildiği yer)'dir.
Kişiye karşı açılacak bütün davaların, o kişinin yerleşim yerindeki mahkeme
olacağı kesin değildir. Nitekim davalıların birden fazla olduğu durumlarda mahkeme, bunlardan herhangi birisinin yerleşim yerinde açılır. Diğerleri de bu mahkemede yargılanır.6
Boşanma ve ayrılık davalarında yetkili mahkeme, eşlerden birinin yerleşim yeri veya davadan önce son defa altı aydan beri birlikte oturdukları mahkemedir.

Özel Yetki Kuralları
Uyuşmazlığın daha kolay çözülmesini sağlamak için, bazen davaların genel yetkili mahkeme yerine başka bir yer mahkemesinde çözülmesi gerekebilir. Bu gibi haller için kanun koyucu ( özel yetki kurallarını ) koymuştur. Bu yetki kuralı görevli mahkemeyi belirlerken değişik ölçütlerden yararlanmıştır. Örneğin, haksız fiilin gerçekleştiği yer, borcun ifa edilmesi gereken yer, dava konusu taşınmazın bulunduğu yer sık karşılaşılan ölçütlerdir.
Aşağıda sadece belli başlı özel yetki kurallarına değinilecektir.

1) Geçici Olarak Oturulan Yer Mahkemesi
Memur, işçi, öğrenci, asker gibi bir yerde geçici olarak oturan kişilere karşı açılacak taşınır davaları uzun süre devam edecekse, yetkili mahkeme adı geçen bu kişilerin bulundukları yerdeki mahkemedir.

2) Sözleşmenin İfa Olunacağı Yer Mahkemesi
Sözleşmelerden kaynaklanan davalarda genel yetkili mahkeme yanında ilave bir mahkeme daha öngörülmüştür. Bu mahkeme sözleşmenin ifa edileceği yer mahkemesidir. Burada sözü edilen sözleşmeler, ( borçlar hukukundan ) doğan
sözleşmelerdir.
3) Mirastan Doğan Davalarda Yetkili Mahkeme
Terekenin paylaşılması, ölüme bağlı tasarrufların7 iptali ile ilgili tüm davalar ölen kimsenin son yerlerin yerindeki mahkemede açılır. Yeni mirasçılık belgesinin verilmesi ile ilgili taleplerin söz konusu olduğu davalar, mirasçıların her birinin oturduğu yer mahkemelerinde açılabilir.


4) Taşınmazın Aynından Doğan Davalarda Yetkili Mahkeme
Bu tür davalarda taşınmazın bulunduğu yer mahkemesi ( kesin ) yetkilidir. ( İrtifak ) 8 haklarına ilişkin davalar da, üzerinde irtifak hakkı kurulan taşınmazın bulunduğu yer mahkemesidir. Bu taşınmazlar birden fazla ise ve her biri ayrı bir yerde ise, bu durumda birisinin bulunduğu yerdeki mahkeme yetkilidir.

5) Karşı Davada Yetkili Mahkeme
Asıl davaya bakan mahkeme, karşı davaya da bakmaya yetkilidir.

6) Şubeler ve Tüzel Kişilerle İlgili Davalarda Yetkili Mahkeme
Şubelerin işlemlerinden doğan davalar, o şubenin bulunduğu yerde de açılabilir. Şubenin tüzel kişiliği olmadığında, dava şubenin bağlı olduğu ( tüzel kişiliğe ) açılır.

7) Sigorta Sözleşmesinden Doğan Davalarda Yetkili Mahkeme
Deniz sigortaları ayrık tutularak bu konuda bir özel yetki kuralı getirilmiştir. Buna göre zarar sigortalarından kaynaklanan davalar, taşınmazın bulunduğu yerdeki mahkemelerde görülürken; söz konusu bir taşınır ise rizikonun gerçekleştiği yer mahkemesi yetkilidir.

8) Haksız Fiilden9 Doğan Davalarda Yetkili Mahkeme
Bu tür fiillerden doğan uyuşmazlıklarda yetkili mahkeme, haksız fiilin meydana geldiği ya da zararın ortaya çıktığı yerleşim yeri mahkemesidir. Yetki Sözleşmesi
Yukarıda bahsedilen sekiz özel yetki kuralı kanun koyucu tarafından belirlenmiştir. Bununla birlikte kanun koyucu tacirler ve tüzel kişiler arasındaki uyuşmazlıklarda, tacirlere ve tüzel kişilere yetkili mahkemeyi ortaklaşa belirleme hakkını da vermiştir.
Tarafların yapacakları ( yetki sözleşmesinin ) geçerli olabilmesi için, öncelikle yazılı olarak yapılması ve sözleşmede yetkili mahkemenin açıkça belirtilmiş olması gerekir. Bu sözleşme şekle tabi değildir, adi şekilde de yapılabilir.

Davanın Yetkisiz Mahkemede Açılması
Davanın taraflar tarafından belirlenen yetki sözleşmesi ile kararlaştırılan mahkeme ve özel yetki kurallarıyla belirtilen mahkeme dışında, başka bir mahkemede ( yetkisiz mahkemede ) açılması durumunda, hakim bu durumu resen gözetir ve ( yetkisizlik kararı ) verir.
Davanın tarafları da süreye tabi olmaksızın yetkisizlik kararını isteyebilirler.

Yetkisizlik Kararı
Davanın yetkisiz bir mahkemede açılması durumunda, kesin yetki hallerinde hakim resen karar verirken; kesin olmayan yetki hallerinde ise taraflardan birisinin itirazı üzerine yetkisizlik kararı verilir. Yetkisizlik kararı kanun yoluna ( temyiz ) götürülebilir. Mahkeme bu kararı doğru bulursa, yetkisizlik kararı kesinleşir, yanlış bulursa mahkemeye kaldığı yerden mahkemeye
devam etmesi bildirilir.