Moderator
- Mesajlar
- 419
- Tepkime puanı
- 28
- Puanları
- 18
Yargı Örgütü Hukukunun Temel Kavramları ve Anayasa Yargısı
Yargı örgütü hukuku, Anayasa tarafından aynı zamanda bir yetki olarak nitelendirilmiş bulunan yargı fonksiyonunu konu edinen, bu fonksiyonu yerine getirmeyi üstlenmiş olan mahkemelerin, kuruluş ve görevlerini, çalışmasına ilişkin dış koşulları, yargılama sürecinin işleyişine doğrudan veya dolaylı olarak katılan görevlilerin statülerini, görev ve yetkilerini belirleyen hukuk kuralları bütünüdür.
YARGI FONKSİYONU KAVRAMI
Geleneksel olarak devlette belli başlı üç fonksiyon vardır. Yasama fonksiyonu, yürütme fonksiyonu ve yargı fonksiyonu. Devlet egemenlikten kaynaklanan üç tür yetkiye sahiptir: Yasama yetkisi, yürütme yetkisi ve yargı yetkisi. Yine bu yetkileri kullanmak için devlet 3 organa sahiptir: yasama organı, yürütme organı ve yargı organıdır.
Çağdaş bir demokraside devletin bu üç fonksiyonu ayrı organlarda toplanmıştır. (kuvvetler ayrılığı ilk.)
Anayasamız da, kuvvetler ayrılığı ilkesini benimsemiştir. Bu ilke uyarınca, yasama fonksiyonu, Türk Milleti adına Türkiye Büyük Millet Meclisince; yürütme fonksiyonu, Cumhurbaşkanı ve Bakanlar Kurulunca; yargı fonksiyonu da, Türk Milleti adına bağımsız mahkemelerce yerine getirilir.
Yasama fonksiyonu, genel ve soyut norm koyma, değiştirme ve kaldırma faaliyetidir.
Yürütme fonksiyonu, genel ve soyut normların belli kişi ve durumlara uygulanmasıdır.
Yargı fonksiyonu ise, genel anlamda devletin hukuk düzeninin devam etmesi ve kişilerin sübjektif haklarının korunması amacını güden faaliyetidir. Yargı fonksiyonu, biri şeklî (organik), diğeri maddi olmak üzere iki ölçütten hareketle tanımlanabilir.
YARGI FONKSİYONUNUN DEVLETİN DİĞER FONKSİYONLARI İLE İLİŞKİSİ
Yargı fonksiyonu, yasama ve yürütme işlevlerinden, tümüyle ayrı ve özel bir konumdadır. Devletin hukuk devleti olabilmesi ve hukukun üstünlüğü ilkesinin gerçekleştirilebilmesi için, yargı fonksiyonu, yasama ve yürütme fonksiyonlarının bütünüyle dışında kalmak zorundadır.
Mahkemelerin Bağımsızlığı İlkesi
Anayasamıza göre, yargı yetkisi, Türk Milleti adına bağımsız mahkemelerce kullanılır. Mahkemelerin bağımsızlığı çerçevesinde, hiçbir organ, makam, mercii veya kişi, yargı yetkisinin kullanılmasında mahkemelere ve hâkimlere emir ve talimat veremez; genelge gönderemez; tavsiye ve telkinde bulunamaz (Anayasa m. 138, II; Hâkim ve Savcılar K. m. 4, I). Mahkeme ve hâkimlere emir ve talimat verilemeyeceği, genelge gönderilemeyeceği, tavsiye ve teklinde bulunulamayacağına ilişkin bu kural, maddi anlamda yargı yetkisinin kullanılması ile sınırlıdır. Mahkemelerin, doğrudan doğruya hukuki uyuşmazlıkları çözme faaliyetleri dışındaki personelin yönetimi ve yazı işlerinin yürütülmesi gibi idari işlem ve faaliyetlerinde, bu yasaklar ya da sınırlamalar geçerli değildir. Yine görülmekte olan bir dava hakkında Yasama Meclisi’nde yargı yetkisinin kullanılması ile ilgili soru sorulamaz; görüşme yapılamaz veya herhangi bir beyanda bulunulamaz. Ayrıca, yasama ve yürütme organları ile idare, mahkeme kararlarına uymak zorundadır; bu organlar ve idare, mahkeme kararlarını hiçbir surette değiştiremez ve bunların yerine getirilmesini geciktiremez.
Hâkimlik Teminatı
Mahkemelerin organ olarak bağımsızlığı, ancak yargı fonksiyonunu ifa eden hâkimlerin hiçbir baskı veya tehditle karşılaşmaksızın görevlerini tam bir serbestlik ve tarafsızlıkla yerine getirebilmeleriyle gerçek bir anlam kazanır. Bu çerçevede, Anayasamızda hâkimlik teminatına ilişkin temel bazı ilkeler kabul edilmiştir. Hâkimler, azlonulamazlar ve kendileri istemedikçe 65 yaşından önce emekliye sevk edilemezler. Hâkimler, bir mahkemenin veya kadronun kaldırılması sebebiyle de olsa, aylık ve ödeneklerden ve diğer özlük haklarından yoksun kılınamazlar.
Adlî ve idari yargı hâkim ve savcıların özlük haklarına ilişkin olarak “mahkemelerin bağımsızlığı ve hâkimlik teminatı esaslarına göre kanunla” düzenleneceği öngörülmüştür. Karar yetkisi de “Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulu” na aittir.
Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulu, yirmi iki asıl ve on iki yedek üyeden oluşur; üç daire halinde
Çalışır. Kurul’un Başkanı Adalet Bakanıdır. Adalet Bakanlığı Müsteşarı Kurul’un tabiî üyesidir.
Kurul; Başkanlık, Genel Kurul, daireler ve hizmet birimlerinden oluşur. Kurul’un hizmet birimleri, Genel Sekreterlik ve Teftiş Kuruludur. Kurul, Adalet Bakanlığı’nın, bir mahkemenin kaldırılması veya yargı çevresinin değiştirilmesi konusundaki tekliflerini karara bağlar.
Yargı yetkisinin kullanımına ilişkin hususlar hariç olmak üzere hâkimlerin idari görevleri ile delilleri değerlendirme ve suçu niteleme yetkisi hariç olmak üzere savcıların adlî görevlerine ilişkin konularda genelge düzenlemek, Yargıtay ve Danıştay’a üye seçmek ve Anayasa ve kanunlarla verilen diğer görevleri yerine getirmek de Kurul’un diğer görevleridir.
MAHKEME KAVRAMI VE MAHKEMELERİN DEĞİŞİK ÖLÇÜTLERE GÖRE TASNİFİ
Mahkeme Kavramı
“Mahkeme”, etimolojik olarak, “hüküm” kökünden türetilmiş Osmanlıca bir kelimedir ve “hüküm verilen, muhakeme yapılan yer” anlamında kullanılır. Dar ve teknik anlamda mahkeme, devlet tarafından görevlendirilen ve adalet dağıtımı işiyle uğraşan yargılama yerlerini ifade eder. Geniş anlamda mahkeme ise, yargı fonksiyonunu yerine getirmeyi üstlenmiş olan tüm kuruluşlar şeklinde tanımlanabilir.
Türk Hukuku’nda mahkeme kurma görevi, münhasıran yasama organına, yani Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne aittir. özetleridir.
Yargılanacak olan uyuşmazlığın gerçekleşmesinden önce yürürlükte bulunan kanunlar aracılığıyla görevi ve yetkisi belirlenmiş olan mahkemenin hâkimine, tabii hâkim (doğal yargıç) denir.
Kanunî hâkim, görev ve yetkisi kanunla belli edilmiş olan mahkemenin hâkimidir.
Mahkemelerin Değişik Ölçütlere Göre Tasnifi
Tasnif ve sınıflandırma şu şekildedir:
1-Kuruluş ve çalışma biçimlerine göre mahkemeler
Tek hâkimli mahkemeler ve çok hâkimli (toplu) mahkemeler olarak ikiye ayrılırlar. Tek hâkimli mahkemeler, yalnızca bir tek hâkimin görev yaptığı mahkemelerdir. Çok hâkimli (toplu) mahkemeler ise, birden çok hâkimin görev yaptığı mahkemelerdir.
2-Yargı sistemine ilişkin derecelendirmede bulundukları yere göre mahkemeler, ilk derece mahkemeleri (bidayet mahkemeleri), ikinci derece mahkemeleri ve üst derece mahkemeleri olmak üzere üçe ayrılırlar. İlk derece mahkemeleri, bir davayı ilk evrede gören ve karara bağlayan yargı yerleridir. İkinci derece mahkemeleri ise, konusu uyuşmazlığın maddi ve hukuki yönünün tekrar incelenmesi olan istinaf kanun yoluna başvuru mercileri olup, ilk derece mahkemeleri ile üst derece mahkemeleri arasında yer alan mahkemelerdir.
3-Üst derece mahkemeleri (son derece mahkemeleri/yüksek mahkemeler), ilk ve ikinci derece mahkemelerinin hüküm ve kararlarının, kanun tarafından öngörülmüş bulunan yollara başvuru üzerine, sadece hukuka uygunluk ya da hem hukuka hem de vakıalara uygunluk yönünden doğruluğunu denetlemeye yönelik yargı yerleridir.
4-Görmeyi üstlenmiş oldukları uyuşmazlıkların niteliklerine ya da tarafların statülerine göre mahkemeler, genel görevli mahkemeler ve özel görevli mahkemeler (uzmanlık mahkemeleri) olarak ikiye ayrılır. Bakacakları işler, belirli kişi ve konulara göre sınırlandırılmamış bulunan, aksi belirtilmiş olmadıkça aynı yargılama hukuku disiplininin uğraş alanına giren her türlü işe bakan mahkemelere, genel görevli mahkemeler denir. Özel görevli mahkemeler (uzmanlık mahkemeleri) ise, belirli kişiler ya da meslek mensupları arasında çıkan uyuşmazlıklara veya belirli türdeki uyuşmazlıklara bakmak üzere kurulmuş olan mahkemelerdir.
GENEL OLARAK TÜRK YARGI ÖRGÜTÜ
Türk yargı örgütünün kuruluşuna ilişkin temel düzenlemeler, Anayasa’da yer almaktadır.
Yargı kolu (çeşidi/yolu/düzeni) ise, hukuki nitelik ve özellikleri itibariyle birbirine benzeyen uyuşmazlıkların aynı yargılama hukuku disiplinine ait ilke ve kurallar çerçevesinde çözüme kavuşturulmasından kaynaklanan kümeleşme olarak tanımlanabilir.
Yargı birliği sistemi, İngiltere, Amerika Birleşik Devletleri, Kanada, Avustralya, Güney Afrika gibi common law ülkelerinde uygulanır. Common law sisteminde, kamu hukuku-özel hukuk ayrımı yoktur. Hukuk bir bütündür. Kişiler arasındaki uyuşmazlıklar hangi hukuka göre çözümleniyorsa, devlet ile kişiler arasındaki uyuşmazlıklar da aynı hukuka göre çözümlenir. Bu sistemde yargı bir bütün olarak örgütlenmiş; adlî yargı, idari yargı diye ikiye bölünmemiştir.
Fransa, Almanya, İtalya gibi kara Avrupası ülkelerinde görülen sistem, yargı ayrılığı sistemidir. Bu sistemde kamu hukuku-özel hukuk ayrımı vardır ve özel kişilere ayrı hukuk, devlete ayrı hukuk uygulanır. Bu sistemin ayırıcı özelliği, adlî yargının dışında bir de idari yargının bulunmasıdır.
Türkiye’de yargı örgütü bakımından kabul edilen sistem, yargı ayrılığı sistemidir.
Anayasa’nın 146-160. maddelerinde öngörülen yüksek mahkemelerden hareketle altı temel yargı kolunun varlığından söz edilebilir.
1. Anayasa Mahkemesi ve Anayasa Yargısı,
2. Yargıtay ve Adlî Yargı,
3. Danıştay ve İdarî Yargı,
4. Askeri Yargıtay ve Askeri Ceza Yargısı,
5. Askerî Yüksek İdare Mahkemesi ve Askeri İdarî Yargı,
6. Uyuşmazlık Mahkemesi ve Uyuşmazlık Yargısı.
Bu yargı kolları aynı derecede ve eşittir. Yani birbirlerine altlık üstlük ilişkisi ile bağlı değildir.
ANAYASA YARGISI VE ANAYASA MAHKEMESİ
Anayasa yargısının temelini oluşturan ilkelerden ilki, “hukuk devleti ilkesidir.”
Anayasa yargısının temelini oluşturan ilkelerden ikincisi ise, “Anayasanın üstünlüğü ve bağlayıcılığı” ilkesidir.
Anayasa yargısı, geniş anlamda anayasa yargısı ve dar ve teknik anlamda anayasa yargısı olmak üzere ikiye ayrılır. özetleridir.
Geniş anlamda anayasa yargısı, doğrudan doğruya anayasaya uyulmasını sağlamak amacını güden her türlü yargı işlemini veya anayasa hukuku sorunlarının yargısal usuller içerisinde bir karara bağlanması sürecini ifade eder.
Dar ve teknik anlamda anayasa yargısından ise, kanunların ve diğer bazı yasama işlemlerinin, anayasaya uygunluğunun yargısal merciiler tarafından denetimi anlaşılır.
Yetkili Yargı Yeri Olarak Anayasa Mahkemesi
Anayasa Mahkemesi, Türk hukukunda ilk kez 1961 Anayasası ile kurulmuştur. Türk Anayasa Mahkemesi, “merkezîleşmiş anayasa yargısı” modelinin tipik bir örneğini teşkil eder. Anayasa Mahkemesi 17 üyeden kurulur.
Anayasa Mahkemesi’ne üye seçilebilmek için, 45 yaşın doldurulmuş olması kaydıyla; yükseköğretim kurumları öğretim üyelerinin profesör veya doçent unvanını kazanmış, avukatların en az yirmi yıl fiilen avukatlık yapmış, üst kademe yöneticilerinin yükseköğrenim görmüş ve en az yirmi yıl kamu hizmetinde fiilen çalışmış, birinci sınıf hâkim ve savcıların adaylık dahil en az yirmi yıl çalışmış olması şarttır.
Anayasa Mahkemesi üyeleri arasından gizli oyla ve üye tam sayısının salt çoğunluğu ile dört yıl için bir Başkan ve iki başkanvekili seçilir. Süresi bitenler yeniden seçilebilirler.
Anayasa Mahkemesi üyeleri, aslî görevleri dışında resmi veya özel hiçbir görev alamazlar. 65 yaşını doldurunca emekliye ayrılırlar.
Anayasa Mahkemesi üyeleri 12 yıl için seçilirler. Bir kimse iki defa Anayasa Mahkemesi üyesi seçilemez.
Görev ve Yetkileri
Anayasa Mahkemesi’nin temel görevi, anayasaya uygunluk denetimi yapmaktır.
Anayasa Mahkemesi norm denetimi görevini, “soyut norm denetimi” ya da “somut norm denetimi” olmak üzere iki değişik yoldan yerine getirir. Birincisine “iptal davası yolu”, ikincisine “itiraz (def’i) yolu” da denir.
Soyut norm denetimi (iptal davası yolu), Anayasa’da belirtilen bazı organların bir kanun aleyhine doğrudan doğruya Anayasa Mahkemesi’nde iptal davası açmaları ile gerçekleşen denetimdir.
Somut norm denetimi (itiraz/def’i yolu) ise, bir mahkemede görülmekte olan bir davanın karara bağlanmasının, o davada kullanılacak hukuk normunun Anayasa’ya uygun olup olmamasına bağlı olması halinde yapılan denetimdir.
Anayasa Mahkemesi, işin kendisine gelişinden başlamak üzere beş ay içinde kararını verir ve açıklar.
Bu süre içinde karar verilmezse, mahkeme, davayı yürürlükteki kanun hükümlerine göre sonuçlandırır.
Anayasa Mahkemesi’nin işin esasına girerek verdiği red kararının Resmi Gazete’de yayımlanmasından sonra on yıl geçmedikçe aynı kanun hükmünün Anayasa’ya aykırılığı iddiasıyla tekrar başvuruda bulunulamaz.
Anayasa Mahkemesi, bir yandan siyasî partilerin malî denetimlerini yaparken, diğer yandan da Anayasa’nın koyduğu kurallara aykırı hareket eden siyasî partilerin kapatılmaları veya devlet yardımından kısmen veya tamamen yoksun bırakılmaları talebiyle açılan davaları karara bağlar.
Anayasa Mahkemesi, aynı zamanda, yasama dokunulmazlığı kaldırılan veya milletvekilliğinin düşmesine karar verilen milletvekillerinin durumuyla ilgili itirazları da karara bağlar.
Anayasa Mahkemesi’nin bir diğer görevi de; Cumhurbaşkanı’nı, TBMM Başkanı’nı, Bakanlar
Kurulu üyelerini, Anayasa Mahkemesi, Yargıtay, Danıştay, Askeri Yargıtay, Askeri Yüksek İdare Mahkemesi Başkan ve üyelerini, Başsavcılarını, Cumhuriyet Başsavcı vekilini, Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulu ve Sayıştay Başkan ve üyelerini görevleriyle ilgili suçlardan dolayı “Yüce Divan” sıfatıyla yargılamaktır. Genelkurmay Başkanı, Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleri Komutanları ile Jandarma Genel Komutanı da görevleriyle ilgili suçlardan dolayı Yüce Divan’da yargılanırlar
Son olarak, Anayasa Mahkemesi, bireysel başvuruları karara bağlar. Bireysel başvuru, ancak ihlale yol açtığı ileri sürülen işlem, eylem ya da ihmal nedeniyle güncel ve kişisel bir hakkı doğrudan etkilenenler tarafından yapılabilir. Kamu tüzel kişileri bireysel başvuru yapamaz. Özel hukuk tüzel kişileri sadece tüzel kişiliğe ait haklarının ihlal edildiği gerekçesiyle bireysel başvuruda bulunabilir. Yalnızca Türk vatandaşlarına tanınan haklarla ilgili olarak yabancılar bireysel başvuru yapamaz.
Çalışma ve Yargılama Usulü
Anayasa Mahkemesi, iki bölüm ve Genel Kurul halinde çalışır. Bölümler, başkanvekili başkanlığında dört üyenin katılımıyla toplanır. Genel Kurul, Mahkeme Başkanı’nın veya Başkan’ın belirleyeceği başkanvekilinin başkanlığında en az on iki üye ile toplanır. Bölümler ve Genel Kurul, kararlarını salt çoğunlukla alır. Bireysel başvuruların kabul edilebilirlik incelemesi için komisyonlar oluşturulabilir.
Adli Yargı ÜNİTE-2
Adli yargıdan, “idarî yargının görev alanı dışında kalan ve genel olarak hukuk mahkemelerinin özel hukuk alanındaki yargısal faaliyetleri ile ceza kanunlarına göre suç sayılan fiiller hakkında devletin cezalandırma yetkisini kullanması ile ilgili faaliyetler” anlaşılır.
Medeni yargı (hukuk yargısı), hukuk mahkemelerinin özel hukuk alanında göstermiş oldukları yargısal faaliyetlerdir. Medeni yargı, çekişmeli yargı (nizalı kaza) ve çekişmesiz yargı (nizasız kaza) olarak ikiye ayrılır.
Çekişmeli yargı “iki taraf arasındaki bir uyuşmazlığın taraflardan birinin talebi üzerine, bağımsız hâkim, tarafından yargısal usule uyulmak ve iki tarafa iddia ve savunma hakkı tanınmak suretiyle objektif hukuka göre çözüme kavuşturulması” olarak tanımlanabilir.
Çekişmesiz yargı, kısaca, “ortada herhangi bir uyuşmazlığın ve hasmın bulunmadığı yargı türü” olarak tanımlanabilir.
Çekişmeli yargıyı çekişmesiz yargıdan ayıran birinci özellik, uyuşmazlığın bulunmamasıdır. Çekişmeli yargı ile çekişmesiz yargıyı birbirinden ayıran ikinci ölçüt ise, sübjektif hak yokluğu ölçütüdür.
Çekişmesiz yargıda dava söz konusu olmayıp, bu alandaki faaliyet “çekişmesiz yargı işi” olarak adlandırılmaktadır.
Ceza yargısı, ceza mahkemelerinin ceza hukuku alanındaki yargısal faaliyetidir. Başka bir anlatımla, ceza yargısı, ceza mahkemelerince, Türk Ceza Kanunu (TCK) hükümlerinin ve diğer kanunlarda yer alan ceza hükümlerinin, 5271 sayılı Ceza Muhakemesi Kanunu’nda (CMK) veya usule ilişkin özel düzenlemeler öngören diğer kanunlarda yer alan esaslara göre, genel olarak suç teşkil eden fiillere uygulanması faaliyetidir.
İLK DERECE HUKUK MAHKEMELERİ
Genel Görevli Hukuk Mahkemeleri
Medeni yargıda genel görevli hukuk mahkemeler, asliye hukuk mahkemeleri ve sulh hukuk mahkemeleri olarak ikiye ayrılır. Asliye mahkemeleri de kendi içinde, asliye hukuk mahkemeleri ve asliye ticaret mahkemeleri olarak ikiye ayrılmaktadır. özetleridir.
Sulh Hukuk Mahkemesi
Sulh hukuk mahkemeleri, genel görevli, tek hâkimli, ilk derece yargı yerleridir. Sulh hukuk mahkemesinde, kural olarak basit yargılama usulü uygulanır.
Sulh hukuk mahkemeleri, dava konusunun değer veya tutarına bakılmaksızın,
1. Kiralanan taşınmazların, İcra ve İflâs Kanunu’na göre ilâmsız icra yoluyla tahliyesine ilişkin hükümler ayrık olmak üzere, kira ilişkisinden doğan alacak davaları da dâhil olmak üzere tüm uyuşmazlıkları konu alan davalar ile bu davalara karşı açılan davaları,
2. Taşınır ve taşınmaz mal veya hakkın paylaştırılmasına ve ortaklığın giderilmesine ilişkin davaları,
3. Taşınır ve taşınmaz mallarda, sadece zilyetliğin korunmasına yönelik olan davaları,
4. HMK ile diğer kanunların, sulh hukuk mahkemesi veya sulh hukuk hâkimini görevlendirdiği davaları görür.
Asliye Hukuk Mahkemesi
Asliye hukuk mahkemeleri, genel görevli, tek hâkimli, ilk derece yargı yerleridir. Asliye hukuk mahkemesi, medeni yargıda, ilk derece hukuk mahkemeleri içerisindeki asıl görevli mahkemedir. Malvarlığına ilişkin davalarda, dava konusu mal veya hakkın değer ve miktarına bakılmaksızın asliye hukuk mahkemesi görevlidir. Şahıs varlığına ilişkin davalarda da görevli mahkeme, aksine bir düzenleme bulunmadıkça asliye hukuk mahkemesidir. Asliye hukuk mahkemesinde, kural yazılı yargılama usulü uygulanır.
Asliye Ticaret Mahkemesi
Asliye mahkemeleri, asliye hukuk ve asliye ticaret mahkemeleri olarak ikiye ayrılır. Asliye ticaret mahkemesi, aksine hüküm bulunmadıkça, dava olunan şeyin değerine veya tutarına bakılmaksızın tüm ticari davalara bakmakla görevlidir.
Asliye ticaret mahkemelerinde de, asliye hukuk mahkemelerinde olduğu gibi, kural olarak yazılı yargılama usulü uygulanır.
Özel Görevli Hukuk Mahkemeleri (Uzmanlık Mahkemeleri)
Aile Mahkemesi
Aile mahkemeleri, aile hukukundan doğan dava ve işlere bakmakla yükümlüdür. Aile mahkemesi kurulamayan yerlerde ise, aile mahkemesinin görev alanına giren dava ve işler, o yerde bulunan asliye hukuk mahkemesince görülür. Aile mahkemelerine, atanacakları bölgeye veya bir alt bölgeye hak kazanmış; adli yargıda görevli, tercihan evli ve çocuk sahibi, otuz yaşını doldurmuş ve aile hukuku alanında lisansüstü eğitim yapmış olan hâkimler arasından Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulunca atama yapılır. Aile mahkemesince karara bağlanan bu önlemlerin takip ve yerine getirilmesinde atanan psikolog, pedagog veya sosyal çalışmacılardan biri veya birkaçı görevlendirilebilir. Aile mahkemeleri, önlerine gelen dava ve işlerin özelliklerine göre, esasa girmeden önce, aile içindeki karşılıklı sevgi, saygı ve hoşgörünün korunması bakımından eşlerin ve çocukların karşı karşıya oldukları sorunları tespit ederek bunların sulh yoluyla çözümünü, gerektiğinde uzmanlardan da yararlanarak teşvik eder. Sulh sağlanamadığı takdirde yargılamaya devam olunarak esas hakkında karar verilir.
İş Mahkemesi
İş mahkemeleri, iş uyuşmazlıklarının yoğun olduğu il ve ilçelerde ayrı bir mahkeme olarak kurulmuştur. İş mahkemesi kurulan yerlerden, iş davalarının çok olduğu yerlerde, o yerdeki iş mahkemesinin birden fazla dairesi kurulabilir. Bu durumda, iş mahkemesinin her dairesine bir numara verilir ve bundan sonra, her daire kendi numarasıyla anılır. Bir yerde, birden fazla iş mahkemesi kurulmuşsa, bunlar arasındaki ilişki “iş dağılımı” ilişkisidir. Her iş mahkemesi nezdinde, bir kalem teşkilâtı bulunur. Kalem teşkilâtının başında bir yazı işleri müdürü yer alır; ayrıca yeteri kadar zabıt kâtibi, mübaşir ve hizmetli görev yapar.
Tüketici Mahkemesi
“Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun” (4077 s. K. ) ile bu Kanun’un uygulanmasıyla ilgili olarak çıkacak hür türlü uyuşmazlıkların çözümlenmesi amacıyla kurulmuşlardır. Tüketici sorunları hakem heyetine başvurulması zorunlu olan hallerde, hakem heyetince verilmiş bir karar olmaksızın, tüketici mahkemesinde doğrudan doğruya dava açılamaz.
Kadastro Mahkemesi
Kadastro mahkemeleri, kadastro işlerinin tamamlanmasına kadar yargı faaliyetini sürdürür.
Kadastro mahkemelerinin, konu (madde) bakımından görevleri ise, şunlardır:
1. Taşınmaz mal mülkiyetine ve sınırlı ayni haklara, tapuya tescil veya şerh edilecek veyahut beyanlar hanesinde gösterilecek sair haklara, sınır ve ölçü uyuşmazlıklarına, kadastroya ve tapu sicilini ilgilendiren benzeri davalara ve özel kanunlarca kendisine verilen işlere bakmak,
2. Kadastroya veya kadastro ile ilgili verasete ait uyuşmazlıkları çözümlemek, istek üzerine veraset belgesi vermek,
3. Yalnız kadastro işleri için geçerli ve sınırlı olmak üzere; velisi veya vasisi bulunmayan küçüklere ve kısıtlılara kayyım tayin etmek, bunların menfaatlerini korumak amacıyla Türk Medeni Kanunu’nun hâkimin iznini şart kıldığı hallerde bu izni vermek.
4. Yalnız kadastro işleri ile sınırlı olmak üzere Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanunu’nun 465 ve devamı maddeleri gereğince, adli yardım isteklerinin inceleyerek karara bağlamak
5. Hakkında kadastro tutanağı düzenlenen taşınmaz mallara ilişkin ihtiyatî tedbir kararlarını vermek ve bu kararı hemen o yerin kadastro ve tapu sicili müdürlüklerine bildirmek.
İcra Mahkemesi
İcra mahkemesi, bir icra hâkimi ve buna bağlı yazı işleri müdürü, yeteri kadar kâtip ve mübaşirden kuruludur. İşi çok olan yerlerde, ayrıca yeteri kadar icra hâkim yardımcısı bulunur. İcra mahkemesinin idari, danışma ve yargısal olmak üzere üç tür görevi vardır.
Fikrî ve Sınaî Haklar Hukuk Mahkemesi
Fikrî ve sınaî haklar hukuk mahkemeleri:
1. 551 sayılı Patent Haklarının Korunması Hakkındaki Kanun Hükmünde Kararname’de öngörülen tüm davalara
2. 554 sayılı Endüstriyel Tasarımların Korunması Hakkındaki Kanun Hükmünde Kararname’de öngörülen davalara
3. 555 sayılı Coğrafi İşaretlerin Korunması Hakkındaki Kanun Hükmünde Kararname’de öngörülen davalara
4. 556 sayılı Markaların Korunması Hakkındaki Kanun Hükmünde Kararname’de öngörülen davalara
5. 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu’nun düzenlediği hukuki ilişkilerden doğan davalara, dava konusunun miktarı dikkate alınmaksızın bakmakla görevlidir
Denizcilik İhtisas Mahkemesi
Denizcilik ihtisas mahkemesi, Türk Ticaret Kanunu’nun 4. kitabında belirlenen deniz ticaretine ilişkin uyuşmazlıklara bakar.
İLK DERECE CEZA MAHKEMELERİ
Genel Görevli Ceza Mahkemeleri
Adli yargı içinde yer alan genel görevli ceza mahkemeleri, sulh ceza, asliye ceza ve ağır ceza mahkemeleridir.
Sulh Ceza Mahkemesi
Sulh ceza mahkemeleri, genel görevli, tek hâkimli, ilk derece yargı yerleridir.
Asliye Ceza Mahkemesi
Asliye ceza mahkemeleri genel görevli, tek hâkimli, ilk derece yargı yerleridir.
Ağır Ceza Mahkemesi
Ağır ceza mahkemeleri, genel görevli, ilk derece yargı yerleri arasında yer alan toplu mahkemelerdir.
Ağır ceza mahkemelerinde, bir başkan ile yeteri kadar üye bulunur. Mahkeme, bir başkan ve iki üye ile toplanır.
Özel Görevli Ceza Mahkemeleri (Uzmanlık Mahkemeleri)
Özel Yetkili Ağır Ceza Mahkemesi
Çocuklar, özel yetkili ağır ceza mahkemelerinde yargılanamazlar ve bu mahkemelere özgü soruşturma ve kovuşturma hükümleri çocuklar bakımından uygulanmaz.
Çocuk Mahkemeleri
Çocuk mahkemeleri, ceza yargısı alanında özel görevli, tek hâkimli, ilk derece yargı yerleridir. Çocuk mahkemelerinde yapılan duruşmalarda Cumhuriyet savcısı bulunmaz. Mahkemelerin bulunduğu yerlerdeki Cumhuriyet savcıları, çocuk mahkemeleri kararlarına karşı kanun yoluna başvurabilirler.
Çocuk ağır ceza mahkemelerinde, bir başkan ile yeteri kadar üye bulunur ve mahkeme, bir başkan ve iki üye ile toplanır.
Cumhuriyet başsavcılıklarında bir çocuk bürosu kurulur. Çocuk bürosu; suça sürüklenen çocuklar hakkındaki soruşturma işlemlerini yürütür. Çocuklar hakkında tedbir alınması gereken durumlarda, gecikmeksizin tedbir alınmasını sağlar. Korunma ihtiyacı olan, suç mağduru veya suça sürüklenen çocuklardan yardıma, eğitime, işe, barınmaya ihtiyacı olan veya uyum güçlüğü çekenlere ihtiyaç duydukları destek hizmetlerini sağlamak üzere, ilgili kamu kurum ve kuruluşları ve sivil toplum kuruluşlarıyla işbirliği içinde çalışır ve bu gibi durumları çocukları korumakla görevli kurum ve kuruluşlara bildirir. Çocuk Koruma Kanunu ile ve diğer kanunlarla verilen görevleri yerine getirir
Fikrî ve Sınaî Haklar Ceza Mahkemesi
Fikrî ve sınaî haklar ceza mahkemeleri, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu ile 551 sayılı Patent
Haklarının Korunması, 554 sayılı Endüstriyel Tasarımların Korunması, 555 sayılı Coğrafi işaretlerin Korunması ve 556 sayılı Markaların Korunması Hakkında Kanun Hükmündeki Kararnameler’den kaynaklanan ceza davalarını görürler
İcra (Ceza) Mahkemesi
İcra mahkemesinin görevlerinden biri de, İcra ve İflâs Kanunu’nda belirlenen icra ve iflâs suçlarının bir kısmına bakmaktır.
Trafik Mahkemesi
Sürücü belgelerinin geçici olarak geri alınması hariç olmak üzere, 13. 10. 1983 günlü ve 2918 sayılı
Karayolları Trafik Kanunu’nda (2918 s. K.) yazılı olan; hafif para cezasını veya bununla birlikte hafif hapis cezasını, belgelerin geri alınması ve iptali veya işyerlerinin kapatılması cezasını gerektiren suçlarla ilgili davalara bakması için trafik mahkemelerinin kurulması öngörülmüştür.
Kadastro Mahkemesi
Kadastro mahkemelerinin, Kadastro Kanunu’nun 42. maddesi uyarınca, ceza verme yetkileri de vardır.
Bu nedenle söz konusu hükmün uygulanmasını konu alan yargılama faaliyeti açısından, bu mahkemeler aynı zamanda birer özel ceza mahkemesi konumundadırlar.
CUMHURİYET BAŞSAVCILIĞI
Mahkeme kuruluşu bulunan her il merkezi ve ilçede o il veya ilçenin adı ile anılan bir Cumhuriyet başsavcılığı kurulur. Cumhuriyet başsavcılığında, bir Cumhuriyet başsavcısı ve yeteri kadar Cumhuriyet savcısı bulunur. Gerekli görülen yerlerde Adalet Bakanlığı’nın önerisi üzerine Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulu’nun kararıyla bir veya birden fazla Cumhuriyet başsavcı vekili atanır. Her Cumhuriyet başsavcılığında, yazı işleri müdürlüğü ile Adalet Bakanlığınca gerekli görülen yerlerde ayrıca idarî, malî ve teknik işlerle ilgili müdürlükler kurulur. Her müdürlükte bir müdür ile yeterli sayıda memur bulunur.
Cumhuriyet başsavcılığının görevleri, kamu davasının açılmasına yer olup olmadığına karar vermek üzere soruşturma yapmak veya yaptırmak, kanun hükümlerine göre, yargılama faaliyetlerini kamu adına izlemek, bunlara katılmak ve gerektiğinde kanun yollarına başvurmak, kesinleşen mahkeme kararlarının yerine getirilmesi ile ilgili işlemleri yapmak ve izlemek ve kanunlarla verilen diğer görevleri yapmaktır.
Cumhuriyet başsavcısının görevleri ise, Cumhuriyet başsavcılığını temsil etmek, Başsavcılığın verimli, uyumlu ve düzenli bir şekilde çalışmasını sağlamak, iş bölümünü yapmak, gerektiğinde adlî göreve ilişkin işlemleri yapmak, duruşmalara katılmak ve kanun yollarına başvurmak ve kanunlarla verilen diğer görevleri yapmaktır.
Cumhuriyet başsavcı vekili ise, Cumhuriyet başsavcısının verdiği görevleri yerine getirmekle,
Cumhuriyet savcılarının adlî ve idarî görevlerine ilişkin işlemlerini inceleyip Cumhuriyet başsavcısına bilgi vermekle, gerektiğinde adlî göreve ilişkin işlemleri yapmak, duruşmalara katılmak ve kanun yollarına başvurmakla ve Cumhuriyet başsavcısının yokluğunda ona vekâlet etmekle görevlidir.
Cumhuriyet savcısının görevleri ise, adlî göreve ilişkin işlemleri yapmak, duruşmalara katılmak ve kanun yollarına başvurmak, Cumhuriyet başsavcısı tarafından verilen adlî ve idarî görevleri yerine getirmek, gerektiğinde Cumhuriyet başsavcısına vekâlet etmek ve kanunlarla verilen diğer görevleri yapmaktır.
İKİNCİ DERECE YARGI YERİ OLARAK BÖLGE ADLİYE (İSTİNAF) MAHKEMELERİ
Bölge adliye (istinaf) mahkemelerinin kuruluş, görev ve yetkileri, 5235 sayılı Kanun ile düzenlemiştir.
Kuruluşu
Bölge adliye (istinaf) mahkemeleri, bölgelerin coğrafi durumları ve iş yoğunluğu göz önünde tutularak belirlenen yerlerde, Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulu’nun olumlu görüşü alınarak Adalet Bakanlığı tarafından kurulur (5235 s. K. m. 25). Yukarıda açıklandığı üzere, şu an itibariyle, on beş yerde bölge adliye mahkemesinin kuruluşmuş bulunmaktadır.
Başkanlık
Her bölge adliye mahkemesinde bir başkan bulunur ve Başkanlık, başkan ile yazı işleri müdürlüğünden Oluşur.
Bölge Adliye Mahkemesi Başkanlar Kurulu
Bölge Adliye Mahkemesi Başkanlar Kurulu, bölge adliye mahkemesi başkanı ile daire başkanlarından oluşur.
Bölge Adliye Mahkemesi Başkanlar Kurulu’nun görevleri; bölge adliye mahkemesi hukuk ve ceza dairelerinin numaralarını ve aralarındaki işbölümünü belirlemek, daireler arasında çıkan iş bölümü uyuşmazlıklarını karara bağlamak, hukuki veya fiilî nedenlerle bir dairenin kendi üyeleri ile toplanamadığı durumlarda ilgisine göre diğer dairelerden kıdem ve sıraya göre üye görevlendirmek, resen veya bölge adliye mahkemesinin ilgili hukuk veya ceza dairesinin ya da Cumhuriyet başsavcısının, Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanunu veya Ceza Muhakemeleri Kanunu’na göre istinaf yoluna başvurma hakkı bulunanların, benzer olaylarda bölge adliye mahkemesi hukuk veya ceza dairelerince verilen kesin nitelikteki kararlar arasında ya da bu mahkeme ile başka bir bölge adliye mahkemesi hukuk veya ceza dairelerince verilen kesin nitelikteki kararlar arasında uyuşmazlık bulunması durumunda bu uyuşmazlığın giderilmesini gerekçeli olarak istemeleri üzerine, kendi görüşlerini de ekleyerek Yargıtay Birinci Başkanlığı’ndan istemek ve kanunlarla verilen diğer görevleri yerine getirmektir.
Cumhuriyet Başsavcılığı
Cumhuriyet Başsavcılığı, Cumhuriyet başsavcısı ve yeteri kadar Cumhuriyet savcısından oluşur. En kıdemli Cumhuriyet savcısı, Cumhuriyet başsavcı vekili olarak görev yapar.
Bölge Adliye Mahkemesi Adalet Komisyonu
Her bölge adliye mahkemesinde bir Bölge Adliye Mahkemesi Adalet Komisyonu bulunur. Adalet komisyonunun görevleri, bölge adliye mahkemeleri hâkim ve savcıları dışında kalan personeli hakkında, kanunlarla adli yargı ilk derece mahkemesi adalet komisyonuna verilen tüm görevleri yerine getirmek ve ayrıca, kanunlarla verilen diğer görevleri yapmaktır.
Bölge Adliye Mahkemeleri Hukuk ve Ceza Daireleri
Bölge adliye mahkemesi hukuk dairelerinin görevleri şunlardır:
1. Adli yargı ilk derece hukuk mahkemelerinden verilen ve kesin olmayan hüküm ve kararlara karşı yapılan başvuruları inceleyip karara bağlamak,
2. Yargı çevresi içerisinde bulunan adli yargı ilk derece hukuk mahkemeleri arasındaki yetki ve görev uyuşmazlıklarını çözmek,
3. Yargı çevresindeki yetkili adli yargı ilk derece hukuk mahkemesinin bir davaya bakmasına fiilî veya hukuki bir engel çıktığı veya iki mahkemenin yargı sınırları kapsamının belirlenmesinde tereddüt edildiği takdirde, o davanın bölge adliye mahkemesi yargı çevresi içerisinde başka bir hukuk mahkemesine nakline veya yetkili mahkemenin tayinine karar vermek,
4. Kanunlarla verilen diğer görevleri yapmak.
Bölge adliye mahkemesi ceza dairelerinin görevleri şunlardır:
1. Adli yargı ilk derece ceza mahkemelerince verilen ve kesin olmayan hüküm ve kararlara karşı yapılacak başvuruları inceleyip karara bağlamak,
2. Yargı çevresi içerisinde bulunan adli yargı ilk derece ceza mahkemeleri arasındaki yetki ve görev uyuşmazlıklarını çözmek,
3. Yargı çevresindeki adli yargı ilk derece ceza mahkemeleri hâkimlerinin davayı görmeye hukuki veya fiilî engellerinin çıkması hâlinde, o davanın bölge adliye mahkemesi yargı çevresi içerisinde başka bir adli yargı ilk derece ceza mahkemesine nakli hakkında karar vermek,
4. Kanunlarla verilen diğer görevleri yapmak.
Görevleri ve Yetkileri
Bölge adliye mahkemeleri, adli yargı ilk derece mahkemeleri tarafından verilen ve kesin olmayan hüküm ve kararlara karşı yapılacak başvuruları (istinaf başvurularını) inceleyip karara bağlar. Bunun dışında, kanunlarla verilen diğer görevleri yapar.
ÜST DERECE YARGI YERİ OLARAK YARGITAY
Yargıtay, Türkiye Cumhuriyeti Anayasası ile bu Kanun ve diğer kanunların hükümlerine göre görev yapan bağımsız bir yüksek mahkemedir. Yargıtay; Birinci Başkanlık, daireler, Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığı, bürolar ve idarî birimlerden oluşur. Yargıtay’ın karar organları ise, daireler, hukuk genel kurulu, ceza genel kurulu, büyük genel kurul, başkanlar kurulları, birinci başkanlık kurulu, yüksek disiplin kurulu ve yönetim kuruludur. Yargıtay’ın idarî birimleri ise, Yayın Kurulu, Tasnif Kurulu, Yayın İşleri Müdürlüğü, Sağlık müdürlüğü ile Eğitim ve Sosyal İşler Müdürlüğü, Bilgi İşlem Merkezi Müdürlüğü’dür.
Yargıtay Hukuk veya Ceza Genel Kurulları;
a. Aynı veya farklı yer bölge adliye mahkemelerinin kesin olarak verdikleri kararlar bakımından hukuk daireleri arasında veya ceza daireleri arasında uyuşmazlık bulunursa,
b. Yargıtay hukuk daireleri arasında veya ceza daireleri arasında içtihat uyuşmazlıkları bulunursa,
c. Yargıtay dairelerinden biri; yerleşmiş içtihadından dönmek isterse, benzer olaylarda birbirine uymayan kararlar vermiş bulunursa, bunları içtihatların birleştirilmesi yoluyla kesin olarak karara bağlar.
Görev ve Yetkileri
Yargıtay, bugün için, adli yargı ilk derece mahkemelerince (bölge adliye mahkemeleri çalışmaya başladıktan sonra, bölge adliye mahkemelerince) verilen ve kanunun başka bir adli yargı merciine bırakmadığı temyizi mümkün nihai kararları, temyiz talebi üzerine, son merci olarak inceleyip karara bağlar. Yargıtay’ın görevlerinden biri de ülkede adli yargı alanında içtihat birliğini gerçekleştirmektir. Yargıtay, kanunlarla gösterilen belli davalara ise ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar.
İdari Yargı ve Askeri İdari Yargı ÜNİTE-3
İdari yargı, genel olarak, idarenin kamu gücüne dayalı olarak yaptığı, kamu hukuku kurallarına tâbi işlem, eylem ve sözleşmelerinden doğan uyuşmazlıkları çözümlemekle görevli yargı koludur.
İDARİ YARGI
Danıştay, idari yargı kolunda ilk ve son derece mahkemesi olarak faaliyet göstermektedir. İdari yargı kolu içerisinde yer alan yargı yerlerinden idare ve vergi mahkemeleri, ilk derece mahkemesi; bölge idare mahkemeleri ise, üst derece mahkemesi olarak görev yapmaktadır.
A-İlk Derece İdare Mahkemeleri
1-İdare Mahkemeleri
İdare mahkemeleri, bölgelerin coğrafi durumları ve iş hacmi göz önünde tutularak Adalet
Bakanlığınca kurulur ve yargı çevreleri tespit olunur. İdare mahkemelerinin kuruluş ve yargı çevrelerinin tespitinde, İçişleri ve Maliye Bakanlıkları’nın görüşleri alınır.
İdare mahkemelerinin olağan çalışma yöntemi kurul olarak toplanıp karar vermedir. Bununla birlikte, uyuşmazlık miktarı her yıl yeniden belirlenen “yeniden değerleme oranı”nda arttırılan parasal sınırı aşmayan ve konusu belli parayı içeren idari işlemlere karşı açılan iptal davaları ile tam yargı davaları, kurul halinde değil, idare mahkemesi hâkimlerinden biri tarafından çözümlenir
İdare mahkemelerinde inceleme, kural olarak evrak üzerinde yapılır ve idari yargılama usulünde, delillerin araştırılmasında kendiliğinden (re’sen) araştırma ilkesi uygulanır.
2-Vergi Mahkemeleri
Vergi mahkemeleri, bölgelerin coğrafi durumları ve iş hacmi göz önünde tutularak Adalet Bakanlığınca kurulur ve yargı çevreleri tespit olunur. İdare ve vergi mahkemelerinin kuruluş ve yargı çevrelerinin tespitinde, İçişleri ve Maliye Bakanlıkları’nın görüşleri alınır.
Vergi mahkemelerinin de olağan çalışma yöntemi, kurul olarak toplanıp karar vermedir. Bununla birlikte, yukarıda belirtilen uyuşmazlıklardan kaynaklanan ve toplam değeri her yıl yeniden belirlenen “yeniden değerleme oranı”nda arttırılan parasal sınırı aşmayan aşmayan davalar vergi mahkemesi hâkimlerinden biri tarafından çözümlenir.
Vergi mahkemelerinde de inceleme, kural olarak evrak üzerinde yapılır ve delillerin araştırılmasında kendiliğinden (re’sen) araştırma ilkesi uygulanır.
B-BÖLGE İDARE MAHKEMELERİ
Bölge idare mahkemeleri, bölge idare mahkemesi başkanı ile iki üyeden oluşur; üye tam sayısı ile toplanır ve oy çokluğu ile karar verir. Mahkeme başkanlarının kanuni sebeplerle yokluğunda, başkanlığa en kıdemli üye vekâlet eder, aynı sebeplerle üye noksanlığı ise, bölgedeki idare ve vergi mahkemesi hâkimlerinden kıdem sırasına göre tamamlanır.
Bölge idare mahkemelerinin görevlerinden ilki, yargı çevrelerinde bulunan idare ve vergi mahkemelerinin tek hâkimle verdiği kararlara karşı yapılan itirazları incelemek ve kesin olarak karara bağlamaktır.
Bunun yanı sıra, bölge idare mahkemeleri, yargı çevrelerinde bulunan idare ve vergi mahkemelerinin;
İlk ve orta öğretim öğrencilerinin sınıf geçmelerine ve notlarının tespitine ilişkin işlemlerden,
Valilik, kaymakamlık ve yerel yönetimler ile bakanlıkların ve diğer kamu kurum ve kuruluşlarının taşra teşkilâtındaki yetkili organları tarafından kamu görevlileri hakkında tesis edilen geçici görevlendirme, görevden uzaklaştırma, yolluk, lojman ve izinlerine ilişkin idari işlemlerden,
3091 sayılı Taşınmaz Mal Zilyedliğine Yapılan Tecavüzlerin Önlenmesi Hakkında Kanunun uygulanmasından,
2022 sayılı 65 Yaşını Doldurmuş Muhtaç, Güçsüz ve Kimsesiz Türk Vatandaşlarına Aylık
Bağlanması Hakkında Kanun ile 3294 sayılı Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışmayı Teşvik Kanunu gereğince kamu kurum ve kuruluşları tarafından sosyal yardım amacıyla bağlanan aylık ve yapılan sosyal yardımlarla ilgili uygulamalardan,
213 sayılı Vergi Usul Kanunu uyarınca verilen işyeri kapatma cezalarından kaynaklanan uyuşmazlıklarla ilgili olarak kurul halinde verdikleri nihaî kararları da itiraz üzerine inceleyerek kesin olarak hükme bağlar.
DANIŞTAY
Danıştay başkanının seçeceği bir üye Danıştay Genel Sekreterliği görevini yapar.
Danıştay; ondördü dava, biri idari daire olmak üzere onbeş daireden oluşur. Her dairede bir başkan ile yeteri kadar üye bulunur. Kurullar, bir başkan ve dört üyenin katılmasıyla toplanır, salt çoğunluk ile karar verir. Üye sayısının yeterli olması halinde birden fazla kurul oluşturulabilir. Bu durumda, oluşturulan diğer kurullara, kurulda yer alan en kıdemli üye başkanlık eder. Görüşmeler gizli yapılır.
Danıştay dava daireleri, kanunlarda ilk derece mahkemesi olarak Danıştay’ın görevli kılındığı idari uyuşmazlık ve davalara bakmak ve idare ve vergi mahkemelerince verilen nihai kararları temyiz yoluyla incelemek ve karara bağlamakla görevlidir.
Danıştay’ın tek idari dairesi olan 1. Daire ise, Başbakanlık veya Bakanlar Kurulunca gönderilen kanun tasarı ve tekliflerini, Başbakanlıktan gönderilen tüzük tasarılarını, kamu hizmetleri ile ilgili imtiyaz şartlaşma ve sözleşmelerini, idari makamlar arasında görev ve yetkiden doğan ve Başbakanlık’tan gönderilen uyuşmazlıkları, kanunlarında Danıştay'dan alınacağı yazılı bulunan düşüncelere ilişkin istekleri, Danıştayca istişari mahiyette incelenmek ve düşüncesini bildirmek için Cumhurbaşkanlığı veya Başbakanlıktan gönderilecek işleri, 2942 sayılı Kamulaştırma Kanunu’nun otuzuncu maddesinin uygulanmasından çıkan uyuşmazlıkları, memurlar ve diğer kamu görevlilerinin yargılanmalarına ilişkin mevzuat uyarınca görülecek işleri inceler ve gereğine göre karara bağlar veya düşüncesini bildirir.
Danıştay Genel Kurulu
Danıştay Genel Kurulu, Danıştay Kanunu ve diğer kanunlarla bu Kurul’a verilen seçim görevleri ile diğer görevleri yapar ve Danıştay Kanunu’nda öngörülen içtüzük ve yönetmelikleri kabul eder.
İdari İşler Kurulu
İdari İşler Kurulu, kamu hizmetleri ile ilgili imtiyaz şartlaşma ve sözleşmelerini, kanunlarda Danıştay
İdari İşler Kurulu’nda görüşüleceği yazılı olan işleri, Danıştay idari daire ve kurulları arasında çıkacak görev uyuşmazlıklarını, yukarıda yazılı olanlardan başka idari dairelerden çıkan işlerden Danıştay başkanının havale edeceği işleri, memurlar ve diğer kamu görevlilerinin yargılanmalarına ilişkin mevzuat uyarınca ilgili dairece birinci derecede verilen men'i muhakeme kararlarını kendiliğinden, lüzumu muhakeme kararlarını ise itiraz üzerine inceler ve gereğine göre karara bağlar veya düşüncesini bildirir
İdari ve Vergi Dava Daireleri Kurulları
İdari Dava Daireleri Kurulu, idare mahkemelerinden verilen ısrar kararları ile idari dava dairelerinden ilk derece mahkemesi olarak verilen kararları; Vergi Dava Daireleri Kurulu ise vergi mahkemelerinden verilen ısrar kararları ile vergi dava dairelerinden ilk derece mahkemesi olarak verilen kararları temyizen inceler.
İçtihadları Birleştirme Kurulu
İçtihatları Birleştirme Kurulu, dava dairelerinin veya idari ve vergi dava daireleri kurullarının kendi kararları veya ayrı ayrı verdikleri kararlar arasında aykırılık veya uyuşmazlık görüldüğü ya da birleştirilmiş içtihatların değiştirilmesi gerekli görüldüğü takdirde, Danıştay başkanının havalesi üzerine, Başsavcının düşüncesi alındıktan sonra işi inceler ve lüzumlu görürse, içtihadın birleştirilmesi veya değiştirilmesi hakkında karar verir.
Başkanlık Kurulu: Başkanlık Kurulu; Danıştay başkanının başkanlığında, üçü daire başkanı üçü Danıştay üyesi olmak üzere altı asıl ve ikisi daire başkanı ikisi Danıştay üyesi olmak üzere dört yedek üyeden oluşur.
Başkanlık Kurulu, üyelerin görev yerlerini, dairelerin iş durumunu ve ihtiyaçlarını göz önünde tutarak belirlemekle, zorunlu hallerde, daire başkanı ve üyelerin dairelerini değiştirmekle, Danıştay tetkik hâkimlerinin çalışacakları daireleri, kurulları ve görecekleri işleri belli etmek ve gerektiğinde yerlerini değiştirmekle, yetkili merciin neresi olduğu belirtilmemiş olan yönetim işlerini belli etmek veya bu işleri yapmakla ve kanunlarla verilen diğer görevleri yerine getirmekle görevlidir.
Başkanlar Kurulu
Başkanlar Kurulu, özel kanunlarda başkaca hüküm bulunmadığı takdirde, dava daireleri arasındaki iş bölümü karar tasarısını hazırlamakla görevlidir (2575 s. K. m. 27). Bunun yanı sıra, Başkanlar Kurulu, iş yükü bakımından zorunluluk doğması durumunda, vergi dava dairelerinin birini idari dava dairesi olarak, idari dava dairelerinin birini vergi dava dairesi olarak görevlendirebilir. Görevlendirilen dairedeki dosyaların vergi ve idari uyuşmazlıklara ilişkin görev ayrımı glerek hangi daireye ve nasıl devredileceği, görevlendirilen daireye görevlendirildiği alan içinde hangi daire işlerinin verileceği hususları Başkanlar Kurulu kararıyla belirlenir.
Yüksek Disiplin Kurulu
Yüksek Disiplin Kurulu, Danıştay Kanunu hükümleri dairesinde Danıştay Başkanı, Başsavcı, başkan vekilleri, daire başkanları ve üyeler hakkında, disiplin kovuşturması yapılmasına ve disiplin cezası uygulanmasına karar verir ve Danıştay Kanunu ile görevli kılındığı diğer işleri görür.
Disiplin Kurulu
Disiplin Kurulu, Danıştay memurları hakkında Yüksek Disiplin Kurulu görevlerini yapar; Danıştay memurları hakkında memurlar ve diğer kamu görevlilerinin yargılanmalarına ilişkin mevzuat uyarınca birinci derecede karar verir; Danıştay memurları hakkında 657 sayılı Devlet Memurları Kanunu’nun 226. maddesinin (B) bendinde yazılı görüşme ve danışma kurulu görevini yapar.
Danıştay Meslek Mensupları
Danıştay meslek mensupları, Danıştay Başkanı, Danıştay Başsavcısı, Danıştay başkanvekili, daire başkanları ile üyelerdir.
Danıştay Başkanı, Başsavcısı, başkanvekilleri ve daire başkanları, Danıştay üyeleri arasından
Danıştay Genel Kurulunca seçilirler. Danıştay başkanı ve başsavcısı seçilebilmek için dört yıl, başkan vekili ve daire başkanı seçilebilmek için üç yıl süre ile Danıştay üyeliği yapmış olmak zorunludur. Danıştay başkanı, başsavcısı, başkanvekilleri ve daire başkanlarının görev süreleri dört yıldır. Süresi bitenler yeniden seçilebilirler, yeniden seçilemeyenler ile seçime girmeyenler veya süreleri dolmadan bu görevlerden çekilenler Danıştay üyeliği görevlerine devam ederler.
Danıştay tetkik hâkimleri ile savcıları, beş yıl meslekte hizmet etmiş ve olumlu sicil almış idari yargı hâkimleri arasından Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulunca atanırlar.
Görev ve Yetkileri
Danıştay, idare ve vergi mahkemelerince verilen nihai kararlara karşı yapılan temyiz başvurularını üst derece mahkemesi sıfatıyla inceler ve karara bağlar. Yine Danıştay’ın ilk derece mahkemesi olarak verdiği nihai kararlara karşı yapılan temyiz başvuruları ile Danıştay dairelerince yürütmenin durdurulması istemleri hakkında verilen kararlara karşı yapılan itiraz başvuruları Danıştay tarafından incelenerek karara bağlanır. Danıştay, yargısal görevleri yanında merkezi idarenin danışma organı sıfatıyla idari görevler de yerine getirmektedir: Danıştay İdari Dairesi ve İdari İşler Kurulu tarafından yerine getirilen bu görevler arasında özellikle, Başbakanlık veya Bakanlar Kurulunca gönderilen kanun tasarı ve tekliflerini, Başbakanlık’tan gönderilen tüzük tasarılarını, kamu hizmetleri ile ilgili imtiyaz şartlaşma ve sözleşmelerini, idari makamlar arasında görev ve yetkiden doğan ve Başbakanlık’tan gönderilen uyuşmazlıkları, kanunlarında Danıştay'dan alınacağı yazılı bulunan düşüncelere ilişkin istekleri, Danıştayca istişari mahiyette incelenmek ve düşüncesini bildirmek için Cumhurbaşkanlığı veya Başbakanlık’tan gönderilecek işleri, 2942 sayılı Kamulaştırma Kanunu’nun 30. Maddesinin uygulanmasından çıkan uyuşmazlıkları, memurlar ve diğer kamu görevlilerinin yargılanmalarına ilişkin mevzuat uyarınca görülecek işleri incelemek yer almaktadır.
Danıştay, gerek idari, gerekse yargısal görevlerini kurul halinde yerine getirir.
ASKERİ İDARİ YARGI
Askeri Yüksek İdare Mahkemesi’nin organları, daireler, Daireler Kurulu, Başkanlar Kurulu, Yüksek
Disiplin Kurulu ve Genel Kurul’dur (AİYMK m. 5). Mahkeme’nin personeli ise, Askeri Yüksek İdare
Mahkemesi başkan, başsavcı, daire başkanları, üyeler ve genel sekreter; savcılar; genel sekreterlik ve sekreterlik personeli; daire müdürlüğü, tasnif ve yayın bürosu personeli ve kadroda gösterilen diğer personeldir.
Askeri Yüksek İdare Mahkemesi Başkanlar Kurulu’nun hâkim sınıfından seçeceği bir üye genel sekreterlik görevini yapar. Genel sekreter, Başkana bağlıdır. Genel sekreterliğe yeteri kadar yardımcı personel verilir. Ayrıca Başsavcılık’ta, Daireler Kurulu’nda ve dairelerde yazı ve sair işlemleri yürütecek birer kalem teşkilatı kurulur.
Daireler
Daireler, asker kişileri ilgilendiren ve askeri hizmete ilişkin idari işlem ve eylemlerden dolayı; yetki, sebep, şekil, konu ve maksat yönlerinden biri ile hukuka aykırı olduklarından bahisle menfaatleri ihlâl edilenler tarafından açılacak iptal davaları ile aynı idari işlem ve eylemlerin haklarını ihlal etmesi halinde açılacak tam yargı davalarından, Daireler Kurulu’nun görev alanı dışında kalanları, ilk ve son derece mahkemesi olarak incelemek ve karara bağlamakla görevlidirler. Birinci Daire, atanma, yer değiştirme, nasıp, sicil, kademe ilerletilmesi, terfi, emeklilik, maluliyet, aylık ve yolluklara ilişkin iptal ve tam yargı davalarını çözümlerken; İkinci Daire, istifa, hizmet yükümlülüğü, askeri akademiler, askeri öğrenci ve yedek subay işlemleri ile Birinci Daire’nin görevi dışında kalan işlem ve eylemlerden doğan iptal ve tam yargı davalarını çözümler.
Daireler Kurulu
Asker kişilere ve askeri hizmete ilişkin olmak şartıyla, birden fazla dairenin görevine taalluk eden davalar, Askeri Yüksek İdare Mahkemesi’nin daireleri arasında çıkan görev ve yetki uyuşmazlıkları,
Bakanlar Kurulu kararlarına karşı açılan davalar, Danıştay'dan alınan düşünceler üzerine uygulanan eylem ve işlemler hakkında açılan davalar, Askeri Yüksek İdare Mahkemesi başkanının veya başsavcının ya da dairelerin prensibe taalluk eden hususlarda Daireler Kurulunda görüşülmesini uygun gördükleri davalar Daireler Kurulu tarafından çözümlenir.
Başkanlar Kurulu
Başkanlar Kurulu; AYİMK ile görevli kılındığı işler ile Askeri Yüksek İdare Mahkemesi başkanının
Kurul’da görüşülmesini uygun gördüğü idari işler hakkında gereğine göre, karar verir veya düşüncesini bildirir.
Yüksek Disiplin Kurulu
Yüksek Disiplin Kurulu, Askeri Yüksek İdare Mahkemesi başkanı, başsavcı, daire başkanları ve üyelerinin hâkimlik ve askerlik vakar ve onuruna dokunan, şahsi haysiyet ve itibarını kıran veya görev gereklerine uymayan davranışlarından dolayı haklarında disiplin kovuşturması yapar ve eylemin ağırlığına göre; uyarma, kınama, görevden çekilmeye davet işlemlerinden birini uygular.
Genel Kurul
Genel Kurul’un görevleri, gerektiğinde uyuşmazlık mahkemesine üye seçmek, Yüksek Disiplin
Kurulu kararlarına karşı yapılan itirazları incelemek ve karara bağlamak, dairelerin veya Daireler
Kurulu’nun kendi kararları veya ayrı ayrı verdikleri kararlar arasında aykırılık veya uyuşmazlık görüldüğü veyahut birleştirilmiş içtihatların değiştirilmesi gerekli sayıldığı takdirde, başsavcının düşüncesi alındıktan sonra işi incelemek ve gerektiğinde, içtihadın birleştirilmesi veya değiştirilmesi hakkında karar vermek, AYİMK’nun 91. maddesinde yazılı içtüzüğü yapmak, kanunlarda gösterilen diğer görevleri yapmaktır.
Askeri Yüksek İdare Mahkemesi Üyeleri
Askeri Yüksek İdare Mahkemesi’nin askeri hâkim sınıfından olan üyeleri, bu sınıftan olan başkan ve üyeler tam sayısının salt çoğunluğu ile her boş yer için gösterilecek üç aday arasından; diğer üyeleri ise, Genelkurmay Başkanlığınca her boş yer için gösterilecek üç aday arasından Cumhurbaşkanınca Seçilmektedir.
Görev ve Yetkileri
Askeri Yüksek İdare Mahkemesi, askeri olmayan makamlarca tesis edilmiş olsa bile, asker kişileri ilgilendiren ve askeri hizmete ilişkin idari işlem ve eylemlerden doğan uyuşmazlıkların ilk ve son derece mahkemesi olarak yargı denetimini ve diğer kanunlarda gösterilen görevleri yapar.
Askeri Ceza Yargısı ve Uyuşmazlık Yargısı ÜNİTE-4
Askeri ceza yargısı, askeri mahkemelerin ceza hukuku alanındaki yargısal faaliyetlerini konu alan yargı çeşididir.
ASKERİ CEZA YARGISI
Askeri ceza yargısı, genel askeri ceza yargısı ve askeri disiplin ceza yargısı olarak ikiye ayrılır. Genel askeri ceza yargısı, askeri disiplin ceza yargısı dışında kalan askeri yargı alanı olup, esas itibarıyla asker kişilerin Askeri Ceza Kanunu’nda suç olarak öngörülen fiillerden ötürü cezalandırılmasını konu alır. Askeri düzen içinde, emir ve komuta zincirine uyulmasının sağlanması ile hiyerarşik yapılanmanın korunması amacını güden askeri yargı türüne ise, askeri disiplin ceza yargısı denir.
Askeri Mahkemeler
Askeri mahkemeler; kolordu, ordu, (deniz ve havada eşidi) ve kuvvet komutanlıkları ile Genelkurmay Başkanlığı nezdinde, Milli Savunma Bakanlığınca kurulur.
Askeri mahkemeler, 353 sayılı Kanun’da aksi yazılı olmadıkça üç askeri hâkimden kurulur.
Askeri mahkemeler kanunlarda aksi yazılı olmadıkça, asker kişilerin askeri olan suçları ile bunların asker kişiler aleyhine veya askeri mahallerde yahut askerlik hizmet ve görevleri ile ilgili olarak işledikleri suçlara ait davalara bakmakla görevlidirler. Savaş hali haricinde, asker olmayan kişiler askeri mahkemelerde yargılanamaz.
Devletin güvenliğine, anayasal düzene ve bu düzenin işleyişine karşı suçlara ait davalar her halde adliye mahkemelerinde görülür.
Askeri mahkemeler savaş halinde;
1. Asker kişilerin işledikleri suçlara ait bütün davalara,
2. Asker kişilerle müştereken suç işliyen sivil kişilere ait davalara,
3. Türkiye Cumhuriyeti Hükümetince özel bir andlaşma yapılmamış ise, muharip Türk Silahlı Kuvvetleri nezdinde bulunmalarına izin verilmiş olan yabancı askerlerin işledikleri suçlara ait bütün davalara,
4. Savaşta esir edilenlerin işledikleri suçlara ait bütün davalara,
5. Adliye mahkemelerinin bulunmadığı savaş bölgelerinde işlenmiş suçlara ait bütün davalara,
6. Bir hizmet veya sözleşme ve yüklenme veya her hangi bir sebep ve suretle muharip Türk Silahlı Kuvvetleri nezdinde bulunan veya Türk Silahlı Kuvvetleri’ni takibeden kişiler ile Türk Silahlı Kuvvetleri nezdinde bulunmasına izin verilmiş olan yabancı askerlerin yanlarında bulunan kişiler tarafından işlenen Askeri Ceza Kanununda yazılı askeri suçlara ait davalara,
7. 1632 sayılı Askeri Ceza Kanunu’nun 55, 56, 57, 58, 59, 63, 64, 75, 78, 80, 81, 93, 94, 95, 100,
101, 102, 124, 125 ve 127. maddelerinde yazılı suçlara ait davalara,
8. İlan olunan harekât bölgesinde, birinci derece askeri yasak bölgeler içinde veya nöbet yerlerinde karakollarda kışla ve karargâhlarda, askeri kurumlarda, yerleşme ve konaklama amacıyla kullanılan bina ve mahaller içinde askerlere karşı işlenen 26. 09. 2004 günlü ve 5237 sayılı Türk Ceza Kanunu’nun 86, 106, 108, 113, 125 ve 26. maddelerinde yazılı suçlara ait davalar,
9. Nöbet, devriye, karakol, inzibat, askeri trafik, kolluk veya kurtarma ve yardım görevi yapan askerlere karşı bu görevleri yaptıkları sırada işlenen (H) bendinde yazılı suçlara ait davalara bakarlar.
Askeri mahkemelerde, subay ve astsubayların işledikleri suçlara ait davalar ile ağır ceza mahkemesinin görevine giren suçlara ait davalar hariç olmak üzere, üst sınırı beş yıla kadar (beş yıl dâhil) hapis cezaları ve bunlara bağlı adli para cezaları ile bağımsız olarak hükmedilecek adli para cezalarını ve güvenlik tedbirlerini gerektiren Askeri Ceza Kanunu’nda ve diğer kanunlarda yazılı
suçlara ait davalara ve suç konusu olmayan eşyanın müsaderesine ilişkin davalara tek hakim tarafından bakılır.
Sıkıyönetim Mahkemeleri
1402 sayılı Kanun’un 11. maddesine göre, sıkıyönetim bölgelerinde, 353 sayılı Askeri Mahkemeler Kuruluşu ve Yargılama Usulü Kanunu’na göre, Milli Savunma Bakanlığınca lüzum görülen yerlerde yeteri kadar askeri mahkeme kurulur. Ayrıca, savaş halinde Genelkurmay Başkanlığı’nın lüzum göstermesi üzerine sıkıyönetim veya harekât bölgeleri içindeki askeri mahkemeler sıkıyönetim askeri mahkemesi görevini de yaparlar.
Sıkıyönetim mahkemelerinin görevleri şunlardır:
1. 1402 sayılı Sıkıyönetim Kanunu ile yaratılan suçlardan doğan davalara bakmak:
2. Sıkıyönetim ilân edilen bölgelerde, ilândan en çok 3 ay önce işlenmiş olan ve sıkıyönetim ilânına neden olan olaylara ilişkin suçlardan doğan davalara bakmak
3. Sıkıyönetim ilânına neden olmuş bulunmasalar dahi, sıkıyönetim bölgelerinde ve bu halin ilânından en çok 3 ay içinde işlenen 6136 sayılı Ateşli Silahlar ve Bıçaklar ile Diğer Aletler Hakkındaki Kanun’un 12. maddesinde yazılı suçlara ilişkin davalara bakmak
4. Sıkıyönetim bölgeleri dışında işlenmiş olsa dahi, sıkıyönetim askeri mahkemelerinin el koyduğu bir suçla, genel ve ortak gaye içerisinde irtibatı bulunan suçların işlenmesinden doğan davalara
5. Sıkıyönetim ilân edilen yerlerde, Sıkıyönetim Kanunu’nun 15. maddesinde sayılan suçların, sıkıyönetim ilânına ve faaliyetlerine ilişkin olarak işlenmesinden doğan davalara bakmak;
6. Sıkıyönetim komutanının emrine giren personelin, sıkıyönetim hizmet ve görevleri ile ilgili olarak veya sıkıyönetim hizmet ve görevlerinin yapılması sırasında işledikleri suçlara ait davalara bakmak
Askeri Yargıtay
Disiplin mahkemeleri dışında askeri yargı alanında faaliyet gösteren askeri mahkemelerin kararlarına karşı başvurulacak üst derece yargı yeri Askeri Yargıtay’dır. Askeri Yargıtay, Türkiye Cumhuriyeti Anayasası ve diğer kanunlarla görevlendirilmiş bağımsız bir yüksek mahkemedir.
Askeri Yargıtay Başkanlığı
Başkanın görevleri, Askeri Yargıtay’ı temsil etmek, Askeri Yargıtay’ın verimli ve düzenli çalışmasını sağlamak ve bu yolda uygun göreceği tedbirleri almak, dairelerin çalışma durumları hakkında gerekli gördüğü bilgileri yazı ile istemek, Askeri Yargıtay kurullarına başkanlık etmek, Askeri Yargıtay üyeleri arasından Genel Sekreteri seçmek, Askeri Yargıtay başkanları, Başsavcısı ve üyelerinin lüzumunda
Yüksek Disiplin Kuruluna sevkleri için gerekli işlemleri yapmak, Askeri Yargıtaya ait önemli geçici işlerde veya başkanlık ettiği kurullarda dosya tetkik etmek üzere Askeri Yargıtay üyelerini veya tetkik hakimlerini görevlendirmek, Askeri Yargıtay memur ve idari görevlilerini denetlemek veya denetletmek, hizmetin gereklerine göre uygun göreceği yerlerde görevlendirmek ve 1600 sayılı Kanun ve diğer kanunlarla verilen işleri yapmaktır.
Askeri Yargıtay Başsavcılığı
Başsavcının görevleri, Askeri Yargıtay Başsavcılığı’nı temsil etmek, Askeri Yargıtay Başsavcılığı’nın genel yönetim işlerini yürütmek, incelenen dava dosyalarında soruşturma yapan ve iddia makamını temsil eden askeri savcılar ile yardımcılarına not vermek, Askeri Yargıtay Genel Kurul toplantılarına ve içtihatların birleştirilmesi müzakere ve kararlarına katılıp oyunu kullanmak, Başsavcılığa bağlı kalem görevlilerini denetlemek veya denetletmek ve 1600 sayılı Kanun ve diğer kanunlarla verilen görevleri yapmaktır.
Askeri Yargıtay Daireleri
Askeri Yargıtay, beş daireden oluşur. Her dairede, bir başkan ve yedi üye bulunur.
Daireler, Askeri Yargıtay başkanı tarafından daireye gönderilen dava dosyalarını inceleyip karara bağlamakla, incelediği davaları hükme bağlayan askeri hakimler ve yardımcıları hakkında not vermekle ve 1600 sayılı Kanun’un öngördüğü hallerde ilk derece mahkemesi olarak hüküm vermekle görevlidir.
Askeri Yargıtay Daireler Kurulu
Daireler Kurulu’nun başlıca görevi, Askeri Yargıtay daire kararlarına karşı ilk derece askeri mahkemelerin verdikleri “direnme kararları”nı incelemektir (1600 s. K. m. 22). Ayrıca, Askeri Yargıtay dairelerinden çıkan kararlara karşı Başsavcılıkça yapılan itirazlar da Daireler Kurulu tarafından incelenip karara bağlanır. Bunların yanı sıra, Daireler Kurulu, ilk derece mahkemesi olarak Askeri Yargıtay dairelerince verilmiş bulunan kararların temyiz yolu ile incelenmesini de yapar ve incelediği davaları hükme bağlayan askeri hakim ve yardımcıları hakkında not verir.
Askeri Yargıtay Genel Kurulu
Genel Kurul, Askeri Yargıtay’da boşalan üyelikler için yapılacak seçimin zamanını ve seçilecek üye sayısını tespit etmekle, Askeri Yargıtay üye adaylarını seçmekle, Anayasa Mahkemesi’ne, Askeri Yargıtay’dan gösterilecek üye adaylarını özel kanununa göre seçmekle, üye mevcudunun üçte birinin teklifi üzerine yetersizliğe karar vermekle, Askeri Yargıtay’ın çalışma esasları ile ilgili içtüzüğü yapmak ve değiştirmekle ve 1600 sayılı Kanun ve diğer kanunlarla verilen görevleri yapmakla görevlidir.
Başkanlar Kurulu
Başkanlar Kurulu’nun görevleri, yeni seçilen üyelerin çalışacakları daireleri belli etmek ve zorunluluk halinde üyelerin dairelerini değiştirmek, Askeri Yargıtay İçtüzüğü’nün uygulanmasında çıkacak uyuşmazlıkları kesin olarak karara bağlamak, bir dairede birikmiş işleri çıkarmaya veya dairenin toplanma ve kararı için yeter üye sayısını sağlamak gibi geçici sebeplerle bir üyenin dairesini iki ayı geçmemek üzere değiştirmek, Askeri Yargıtay Başkanı, Başsavcısı, İkinci Başkanı, daire başkanları ve üyelerinin askeri yargıya tabi şahsi suçlardan dolayı yargılanmalarına Askeri Yargıtayın hangi dairesinde bakılacağını belli etmek ve 1600 sayılı Kanun ve diğer kanunlarla verilen görevleri yapmakla görevlidir.
Yüksek Disiplin Kurulu
Yüksek Disiplin Kurulu; Askeri Yargıtay Başkanı, Başsavcısı, İkinci Başkanı, daire başkanları ve üyelerinin hâkimlik ve askerlik vekar ve onuruna dokunan, şahsi haysiyet ve itibarını kıran veya görev gereklerine uymayan davranışlarından dolayı haklarında disiplin kovuşturması yapar.
Askeri Yargıtay Üyeleri
Görev ve Yetkileri
Askeri Yargıtay;
1. Askeri mahkemelerden verilen ve kesin olmayan hüküm ve kararları son yargı yeri olarak inceleyip karara bağlar.
2. Askeri yargıda kanun hükümlerinin ve hukuk kurallarının uygulanmasında birliği sağlamak, gerektiğinde kurulları arasında beliren içtihat uyuşmazlıklarını birleştirir.
3. Askeri Yargıtay Başkanı’nın, Başsavcısı’nın, İkinci Başkanı’nın, daire başkanlarının ve üyelerinin askeri yargıya tabi şahsi suçlarına ilişkin ceza davalarına ve kamu davası ile birlikte bu suçlardan doğan istirdat ve tazminat davalarına ilk ve son yargı yeri olarak bakar.
Askeri Disiplin Ceza Yargısında Yetkili Yargı Yeri Olarak Disiplin Mahkemeleri
Disiplin mahkemesi, biri başkan ikisi üye olmak üzere üç subaydan kurulur.
Görev ve Yetkileri
Disiplin mahkemeleri, asker kişilerin 477 sayılı Kanun’un 47 ilâ 61. maddelerinde düzenlenmiş bulunan disiplin suçlarına (amire ve üste saygısızlık; kısa süreli kaçma ve izin süresini geçirme, kaçmaya kalkışanları haber vermemek, hizmete ait işlerde âmirin sorusuna karşı bilerek doğru cevap vermemek vb.) ait davalara bakar.
Askeri ceza yargısından farklı olarak disiplin mahkemelerinin kararlarına karşı, temyiz yolu ile Askeri Yargıtay’a başvurulmaz. Disiplin mahkemelerinden verilen hükümlerin denetimi itiraz üzerine bir üst derece disiplin mahkemesince yapılır.
UYUŞMAZLIK YARGISI
Ülkemizde birden çok yargı kolu bulunduğundan, bunlar arasında görev ve hüküm uyuşmuzlaklarının çıkması kaçınılmazdır. İşte, uyuşmazlık mahkemesinin varlık nedeni, bu tür görev ve hüküm uyuşmazlıklarının giderilmesinin sağlanmasıdır. uyuşmazlık yargısı, adli, idari ve askeri yargı mercileri arasında ortaya çıkan görev (yargı yolu) ve hüküm uyuşmazlıklarının giderilmesini konu alan yargısal faaliyet çeşididir. Bu yargı kolu, farklı yargı kollarına dâhil iki ayrı yargı yeri (hukuk mahkemesi ile idare mahkemesi) arasındaki görev ve hüküm uyuşmazlıklarının ortadan kaldırılmasına yönelik bir işlev yürütür. Bu yargı türünde yetkili yargı yeri, Anayasa ile görevlendirilmiş, bağımsız bir yüksek mahkeme olan Uyuşmazlık Mahkemesidir.
Yetkili Yargı Yeri Olarak Uyuşmazlık Mahkemesi
Uyuşmazlık Mahkemesi, bir başkan ile on iki asıl, on iki yedek üyeden kurulur. Uyuşmazlık Mahkemesi’nin başkanının, başkanvekilinin ve üyelerinin görev süreleri, dört yıldır.
Uyuşmazlık Mahkemesi Bölümleri
Uyuşmazlık Mahkemesi, hukuk ve ceza bölümlerine ayrılır. Hukuk uyuşmazlıkları Hukuk Bölümü’nde, ceza uyuşmazlıkları Ceza Bölümü’nde karara bağlanır.
Uyuşmazlık Mahkemesi Genel Kurulu
Uyuşmazlık Mahkemesi Genel Kurulu, 2247 sayılı Kanunla belli edilen görevleri yerine getirir ve ayrıca Bölümler arasında çıkan olumsuz görev uyuşmazlıklarında görevli bölümü belirler.
Başsavcılar
Raportörlük
Uyuşmazlık mahkemesine, mahkemenin çalışmalarına yardımcı olmak üzere, Uyuşmazlık Mahkemesi başkanının takdir edeceği sayıda geçici raportör verilir.
Geçici raportörlerin görevlerini, Uyuşmazlık Mahkemesi başkanı belirler.
Yazı İşleri ve Diğer Görevliler
Görev ve Yetkileri
Uyuşmazlık Mahkemesi’nin görevi, adli, idari ve askeri yargı mercileri arasındaki görev (yargı yolu/yargı kolu) uyuşmazlıklarını ve hüküm uyuşmazlıklarını inceleyerek, kesin bir biçimde çözüme kavuşturmaktır.
1. Hukuk mahkemeleri ile idare mahkemeleri (veya Danıştay, vergi mahkemeleri veya Askeri
Yüksek İdare Mahkemesi) arasındaki görev ve hüküm uyuşmazlıkları;
2. Danıştay (veya idare mahkemeleri veya vergi mahkemeleri) ile Askeri Yüksek İdare mahkemesi arasındaki görev ve hüküm uyuşmazlıkları,
3. Adli yargı ceza mahkemeleri ile askeri mahkemeler arasındaki görev ve hüküm uyuşmazlıkları çözümlenir.
Uyuşmazlık Mahkemesi’nin görevleri iki bölüme ayrılır. Bunlardan biri, “görev (yargı yolu/yargı kolu) uyuşmazlığı”, diğeri ise, “hüküm uyuşmazlığı”dır. Görev (yargı yolu) uyuşmazlıkları da, “olumlu görev uyuşmazlığı” ve “olumsuz görev uyuşmazlığı” olmak üzere ikiye ayrılır.
Olumlu görev uyuşmazlığı, “başka bir yargı düzeninin görevi içine girdiği gerekçesi ile görevsizlik itirazının mahkemece reddi üzerine, görev alanı korunmak istenen yargı düzeni içinde yer alan
Başsavcının, görev konusunun incelenmesini Uyuşmazlık Mahkemesi’nden istenmesi” olarak tanımlanabilir.
Olumsuz görev uyuşmazlığı ise, adli, idari ve askeri yargı mercilerinden en az ikisinin tarafları, konusu ve sebebi aynı olan davada kendilerini görevsiz görmeleri ve bu yolda verdikleri kararların kesin veya kesinleşmiş bulunması halinde söz konusu olur.
Hüküm uyuşmazlığı ise, adli, idari ve askeri yargı mercilerinden en az ikisi tarafından görevle ilgili olmaksızın kesin olarak verilmiş veya kesinleşmiş, aynı konuya ve sebebe ilişkin, taraflarından en az biri aynı olan ve kararlar arasındaki çelişki yüzünden hakkın yerine getirilmesi olanaksız bulunan hallerde ortaya çıkar.
Çalışma ve Yargılama Usulü
Uyuşmazlık Mahkemesi’nin (Bölümlerin ve Genel Kurulun) kararları kesindir. İlke kararları ile Başkanın uygun göreceği bölümlerin kararları Resmi Gazete’de yayımlanır.
Yargı Örgütü Hukukunun Temel Kavramları ve Anayasa Yargısı
Yargı örgütü hukuku, Anayasa tarafından aynı zamanda bir yetki olarak nitelendirilmiş bulunan yargı fonksiyonunu konu edinen, bu fonksiyonu yerine getirmeyi üstlenmiş olan mahkemelerin, kuruluş ve görevlerini, çalışmasına ilişkin dış koşulları, yargılama sürecinin işleyişine doğrudan veya dolaylı olarak katılan görevlilerin statülerini, görev ve yetkilerini belirleyen hukuk kuralları bütünüdür.
YARGI FONKSİYONU KAVRAMI
Geleneksel olarak devlette belli başlı üç fonksiyon vardır. Yasama fonksiyonu, yürütme fonksiyonu ve yargı fonksiyonu. Devlet egemenlikten kaynaklanan üç tür yetkiye sahiptir: Yasama yetkisi, yürütme yetkisi ve yargı yetkisi. Yine bu yetkileri kullanmak için devlet 3 organa sahiptir: yasama organı, yürütme organı ve yargı organıdır.
Çağdaş bir demokraside devletin bu üç fonksiyonu ayrı organlarda toplanmıştır. (kuvvetler ayrılığı ilk.)
Anayasamız da, kuvvetler ayrılığı ilkesini benimsemiştir. Bu ilke uyarınca, yasama fonksiyonu, Türk Milleti adına Türkiye Büyük Millet Meclisince; yürütme fonksiyonu, Cumhurbaşkanı ve Bakanlar Kurulunca; yargı fonksiyonu da, Türk Milleti adına bağımsız mahkemelerce yerine getirilir.
Yasama fonksiyonu, genel ve soyut norm koyma, değiştirme ve kaldırma faaliyetidir.
Yürütme fonksiyonu, genel ve soyut normların belli kişi ve durumlara uygulanmasıdır.
Yargı fonksiyonu ise, genel anlamda devletin hukuk düzeninin devam etmesi ve kişilerin sübjektif haklarının korunması amacını güden faaliyetidir. Yargı fonksiyonu, biri şeklî (organik), diğeri maddi olmak üzere iki ölçütten hareketle tanımlanabilir.
YARGI FONKSİYONUNUN DEVLETİN DİĞER FONKSİYONLARI İLE İLİŞKİSİ
Yargı fonksiyonu, yasama ve yürütme işlevlerinden, tümüyle ayrı ve özel bir konumdadır. Devletin hukuk devleti olabilmesi ve hukukun üstünlüğü ilkesinin gerçekleştirilebilmesi için, yargı fonksiyonu, yasama ve yürütme fonksiyonlarının bütünüyle dışında kalmak zorundadır.
Mahkemelerin Bağımsızlığı İlkesi
Anayasamıza göre, yargı yetkisi, Türk Milleti adına bağımsız mahkemelerce kullanılır. Mahkemelerin bağımsızlığı çerçevesinde, hiçbir organ, makam, mercii veya kişi, yargı yetkisinin kullanılmasında mahkemelere ve hâkimlere emir ve talimat veremez; genelge gönderemez; tavsiye ve telkinde bulunamaz (Anayasa m. 138, II; Hâkim ve Savcılar K. m. 4, I). Mahkeme ve hâkimlere emir ve talimat verilemeyeceği, genelge gönderilemeyeceği, tavsiye ve teklinde bulunulamayacağına ilişkin bu kural, maddi anlamda yargı yetkisinin kullanılması ile sınırlıdır. Mahkemelerin, doğrudan doğruya hukuki uyuşmazlıkları çözme faaliyetleri dışındaki personelin yönetimi ve yazı işlerinin yürütülmesi gibi idari işlem ve faaliyetlerinde, bu yasaklar ya da sınırlamalar geçerli değildir. Yine görülmekte olan bir dava hakkında Yasama Meclisi’nde yargı yetkisinin kullanılması ile ilgili soru sorulamaz; görüşme yapılamaz veya herhangi bir beyanda bulunulamaz. Ayrıca, yasama ve yürütme organları ile idare, mahkeme kararlarına uymak zorundadır; bu organlar ve idare, mahkeme kararlarını hiçbir surette değiştiremez ve bunların yerine getirilmesini geciktiremez.
Hâkimlik Teminatı
Mahkemelerin organ olarak bağımsızlığı, ancak yargı fonksiyonunu ifa eden hâkimlerin hiçbir baskı veya tehditle karşılaşmaksızın görevlerini tam bir serbestlik ve tarafsızlıkla yerine getirebilmeleriyle gerçek bir anlam kazanır. Bu çerçevede, Anayasamızda hâkimlik teminatına ilişkin temel bazı ilkeler kabul edilmiştir. Hâkimler, azlonulamazlar ve kendileri istemedikçe 65 yaşından önce emekliye sevk edilemezler. Hâkimler, bir mahkemenin veya kadronun kaldırılması sebebiyle de olsa, aylık ve ödeneklerden ve diğer özlük haklarından yoksun kılınamazlar.
Adlî ve idari yargı hâkim ve savcıların özlük haklarına ilişkin olarak “mahkemelerin bağımsızlığı ve hâkimlik teminatı esaslarına göre kanunla” düzenleneceği öngörülmüştür. Karar yetkisi de “Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulu” na aittir.
Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulu, yirmi iki asıl ve on iki yedek üyeden oluşur; üç daire halinde
Çalışır. Kurul’un Başkanı Adalet Bakanıdır. Adalet Bakanlığı Müsteşarı Kurul’un tabiî üyesidir.
Kurul; Başkanlık, Genel Kurul, daireler ve hizmet birimlerinden oluşur. Kurul’un hizmet birimleri, Genel Sekreterlik ve Teftiş Kuruludur. Kurul, Adalet Bakanlığı’nın, bir mahkemenin kaldırılması veya yargı çevresinin değiştirilmesi konusundaki tekliflerini karara bağlar.
Yargı yetkisinin kullanımına ilişkin hususlar hariç olmak üzere hâkimlerin idari görevleri ile delilleri değerlendirme ve suçu niteleme yetkisi hariç olmak üzere savcıların adlî görevlerine ilişkin konularda genelge düzenlemek, Yargıtay ve Danıştay’a üye seçmek ve Anayasa ve kanunlarla verilen diğer görevleri yerine getirmek de Kurul’un diğer görevleridir.
MAHKEME KAVRAMI VE MAHKEMELERİN DEĞİŞİK ÖLÇÜTLERE GÖRE TASNİFİ
Mahkeme Kavramı
“Mahkeme”, etimolojik olarak, “hüküm” kökünden türetilmiş Osmanlıca bir kelimedir ve “hüküm verilen, muhakeme yapılan yer” anlamında kullanılır. Dar ve teknik anlamda mahkeme, devlet tarafından görevlendirilen ve adalet dağıtımı işiyle uğraşan yargılama yerlerini ifade eder. Geniş anlamda mahkeme ise, yargı fonksiyonunu yerine getirmeyi üstlenmiş olan tüm kuruluşlar şeklinde tanımlanabilir.
Türk Hukuku’nda mahkeme kurma görevi, münhasıran yasama organına, yani Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne aittir. özetleridir.
Yargılanacak olan uyuşmazlığın gerçekleşmesinden önce yürürlükte bulunan kanunlar aracılığıyla görevi ve yetkisi belirlenmiş olan mahkemenin hâkimine, tabii hâkim (doğal yargıç) denir.
Kanunî hâkim, görev ve yetkisi kanunla belli edilmiş olan mahkemenin hâkimidir.
Mahkemelerin Değişik Ölçütlere Göre Tasnifi
Tasnif ve sınıflandırma şu şekildedir:
1-Kuruluş ve çalışma biçimlerine göre mahkemeler
Tek hâkimli mahkemeler ve çok hâkimli (toplu) mahkemeler olarak ikiye ayrılırlar. Tek hâkimli mahkemeler, yalnızca bir tek hâkimin görev yaptığı mahkemelerdir. Çok hâkimli (toplu) mahkemeler ise, birden çok hâkimin görev yaptığı mahkemelerdir.
2-Yargı sistemine ilişkin derecelendirmede bulundukları yere göre mahkemeler, ilk derece mahkemeleri (bidayet mahkemeleri), ikinci derece mahkemeleri ve üst derece mahkemeleri olmak üzere üçe ayrılırlar. İlk derece mahkemeleri, bir davayı ilk evrede gören ve karara bağlayan yargı yerleridir. İkinci derece mahkemeleri ise, konusu uyuşmazlığın maddi ve hukuki yönünün tekrar incelenmesi olan istinaf kanun yoluna başvuru mercileri olup, ilk derece mahkemeleri ile üst derece mahkemeleri arasında yer alan mahkemelerdir.
3-Üst derece mahkemeleri (son derece mahkemeleri/yüksek mahkemeler), ilk ve ikinci derece mahkemelerinin hüküm ve kararlarının, kanun tarafından öngörülmüş bulunan yollara başvuru üzerine, sadece hukuka uygunluk ya da hem hukuka hem de vakıalara uygunluk yönünden doğruluğunu denetlemeye yönelik yargı yerleridir.
4-Görmeyi üstlenmiş oldukları uyuşmazlıkların niteliklerine ya da tarafların statülerine göre mahkemeler, genel görevli mahkemeler ve özel görevli mahkemeler (uzmanlık mahkemeleri) olarak ikiye ayrılır. Bakacakları işler, belirli kişi ve konulara göre sınırlandırılmamış bulunan, aksi belirtilmiş olmadıkça aynı yargılama hukuku disiplininin uğraş alanına giren her türlü işe bakan mahkemelere, genel görevli mahkemeler denir. Özel görevli mahkemeler (uzmanlık mahkemeleri) ise, belirli kişiler ya da meslek mensupları arasında çıkan uyuşmazlıklara veya belirli türdeki uyuşmazlıklara bakmak üzere kurulmuş olan mahkemelerdir.
GENEL OLARAK TÜRK YARGI ÖRGÜTÜ
Türk yargı örgütünün kuruluşuna ilişkin temel düzenlemeler, Anayasa’da yer almaktadır.
Yargı kolu (çeşidi/yolu/düzeni) ise, hukuki nitelik ve özellikleri itibariyle birbirine benzeyen uyuşmazlıkların aynı yargılama hukuku disiplinine ait ilke ve kurallar çerçevesinde çözüme kavuşturulmasından kaynaklanan kümeleşme olarak tanımlanabilir.
Yargı birliği sistemi, İngiltere, Amerika Birleşik Devletleri, Kanada, Avustralya, Güney Afrika gibi common law ülkelerinde uygulanır. Common law sisteminde, kamu hukuku-özel hukuk ayrımı yoktur. Hukuk bir bütündür. Kişiler arasındaki uyuşmazlıklar hangi hukuka göre çözümleniyorsa, devlet ile kişiler arasındaki uyuşmazlıklar da aynı hukuka göre çözümlenir. Bu sistemde yargı bir bütün olarak örgütlenmiş; adlî yargı, idari yargı diye ikiye bölünmemiştir.
Fransa, Almanya, İtalya gibi kara Avrupası ülkelerinde görülen sistem, yargı ayrılığı sistemidir. Bu sistemde kamu hukuku-özel hukuk ayrımı vardır ve özel kişilere ayrı hukuk, devlete ayrı hukuk uygulanır. Bu sistemin ayırıcı özelliği, adlî yargının dışında bir de idari yargının bulunmasıdır.
Türkiye’de yargı örgütü bakımından kabul edilen sistem, yargı ayrılığı sistemidir.
Anayasa’nın 146-160. maddelerinde öngörülen yüksek mahkemelerden hareketle altı temel yargı kolunun varlığından söz edilebilir.
1. Anayasa Mahkemesi ve Anayasa Yargısı,
2. Yargıtay ve Adlî Yargı,
3. Danıştay ve İdarî Yargı,
4. Askeri Yargıtay ve Askeri Ceza Yargısı,
5. Askerî Yüksek İdare Mahkemesi ve Askeri İdarî Yargı,
6. Uyuşmazlık Mahkemesi ve Uyuşmazlık Yargısı.
Bu yargı kolları aynı derecede ve eşittir. Yani birbirlerine altlık üstlük ilişkisi ile bağlı değildir.
ANAYASA YARGISI VE ANAYASA MAHKEMESİ
Anayasa yargısının temelini oluşturan ilkelerden ilki, “hukuk devleti ilkesidir.”
Anayasa yargısının temelini oluşturan ilkelerden ikincisi ise, “Anayasanın üstünlüğü ve bağlayıcılığı” ilkesidir.
Anayasa yargısı, geniş anlamda anayasa yargısı ve dar ve teknik anlamda anayasa yargısı olmak üzere ikiye ayrılır. özetleridir.
Geniş anlamda anayasa yargısı, doğrudan doğruya anayasaya uyulmasını sağlamak amacını güden her türlü yargı işlemini veya anayasa hukuku sorunlarının yargısal usuller içerisinde bir karara bağlanması sürecini ifade eder.
Dar ve teknik anlamda anayasa yargısından ise, kanunların ve diğer bazı yasama işlemlerinin, anayasaya uygunluğunun yargısal merciiler tarafından denetimi anlaşılır.
Yetkili Yargı Yeri Olarak Anayasa Mahkemesi
Anayasa Mahkemesi, Türk hukukunda ilk kez 1961 Anayasası ile kurulmuştur. Türk Anayasa Mahkemesi, “merkezîleşmiş anayasa yargısı” modelinin tipik bir örneğini teşkil eder. Anayasa Mahkemesi 17 üyeden kurulur.
Anayasa Mahkemesi’ne üye seçilebilmek için, 45 yaşın doldurulmuş olması kaydıyla; yükseköğretim kurumları öğretim üyelerinin profesör veya doçent unvanını kazanmış, avukatların en az yirmi yıl fiilen avukatlık yapmış, üst kademe yöneticilerinin yükseköğrenim görmüş ve en az yirmi yıl kamu hizmetinde fiilen çalışmış, birinci sınıf hâkim ve savcıların adaylık dahil en az yirmi yıl çalışmış olması şarttır.
Anayasa Mahkemesi üyeleri arasından gizli oyla ve üye tam sayısının salt çoğunluğu ile dört yıl için bir Başkan ve iki başkanvekili seçilir. Süresi bitenler yeniden seçilebilirler.
Anayasa Mahkemesi üyeleri, aslî görevleri dışında resmi veya özel hiçbir görev alamazlar. 65 yaşını doldurunca emekliye ayrılırlar.
Anayasa Mahkemesi üyeleri 12 yıl için seçilirler. Bir kimse iki defa Anayasa Mahkemesi üyesi seçilemez.
Görev ve Yetkileri
Anayasa Mahkemesi’nin temel görevi, anayasaya uygunluk denetimi yapmaktır.
Anayasa Mahkemesi norm denetimi görevini, “soyut norm denetimi” ya da “somut norm denetimi” olmak üzere iki değişik yoldan yerine getirir. Birincisine “iptal davası yolu”, ikincisine “itiraz (def’i) yolu” da denir.
Soyut norm denetimi (iptal davası yolu), Anayasa’da belirtilen bazı organların bir kanun aleyhine doğrudan doğruya Anayasa Mahkemesi’nde iptal davası açmaları ile gerçekleşen denetimdir.
Somut norm denetimi (itiraz/def’i yolu) ise, bir mahkemede görülmekte olan bir davanın karara bağlanmasının, o davada kullanılacak hukuk normunun Anayasa’ya uygun olup olmamasına bağlı olması halinde yapılan denetimdir.
Anayasa Mahkemesi, işin kendisine gelişinden başlamak üzere beş ay içinde kararını verir ve açıklar.
Bu süre içinde karar verilmezse, mahkeme, davayı yürürlükteki kanun hükümlerine göre sonuçlandırır.
Anayasa Mahkemesi’nin işin esasına girerek verdiği red kararının Resmi Gazete’de yayımlanmasından sonra on yıl geçmedikçe aynı kanun hükmünün Anayasa’ya aykırılığı iddiasıyla tekrar başvuruda bulunulamaz.
Anayasa Mahkemesi, bir yandan siyasî partilerin malî denetimlerini yaparken, diğer yandan da Anayasa’nın koyduğu kurallara aykırı hareket eden siyasî partilerin kapatılmaları veya devlet yardımından kısmen veya tamamen yoksun bırakılmaları talebiyle açılan davaları karara bağlar.
Anayasa Mahkemesi, aynı zamanda, yasama dokunulmazlığı kaldırılan veya milletvekilliğinin düşmesine karar verilen milletvekillerinin durumuyla ilgili itirazları da karara bağlar.
Anayasa Mahkemesi’nin bir diğer görevi de; Cumhurbaşkanı’nı, TBMM Başkanı’nı, Bakanlar
Kurulu üyelerini, Anayasa Mahkemesi, Yargıtay, Danıştay, Askeri Yargıtay, Askeri Yüksek İdare Mahkemesi Başkan ve üyelerini, Başsavcılarını, Cumhuriyet Başsavcı vekilini, Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulu ve Sayıştay Başkan ve üyelerini görevleriyle ilgili suçlardan dolayı “Yüce Divan” sıfatıyla yargılamaktır. Genelkurmay Başkanı, Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleri Komutanları ile Jandarma Genel Komutanı da görevleriyle ilgili suçlardan dolayı Yüce Divan’da yargılanırlar
Son olarak, Anayasa Mahkemesi, bireysel başvuruları karara bağlar. Bireysel başvuru, ancak ihlale yol açtığı ileri sürülen işlem, eylem ya da ihmal nedeniyle güncel ve kişisel bir hakkı doğrudan etkilenenler tarafından yapılabilir. Kamu tüzel kişileri bireysel başvuru yapamaz. Özel hukuk tüzel kişileri sadece tüzel kişiliğe ait haklarının ihlal edildiği gerekçesiyle bireysel başvuruda bulunabilir. Yalnızca Türk vatandaşlarına tanınan haklarla ilgili olarak yabancılar bireysel başvuru yapamaz.
Çalışma ve Yargılama Usulü
Anayasa Mahkemesi, iki bölüm ve Genel Kurul halinde çalışır. Bölümler, başkanvekili başkanlığında dört üyenin katılımıyla toplanır. Genel Kurul, Mahkeme Başkanı’nın veya Başkan’ın belirleyeceği başkanvekilinin başkanlığında en az on iki üye ile toplanır. Bölümler ve Genel Kurul, kararlarını salt çoğunlukla alır. Bireysel başvuruların kabul edilebilirlik incelemesi için komisyonlar oluşturulabilir.
Adli Yargı ÜNİTE-2
Adli yargıdan, “idarî yargının görev alanı dışında kalan ve genel olarak hukuk mahkemelerinin özel hukuk alanındaki yargısal faaliyetleri ile ceza kanunlarına göre suç sayılan fiiller hakkında devletin cezalandırma yetkisini kullanması ile ilgili faaliyetler” anlaşılır.
Medeni yargı (hukuk yargısı), hukuk mahkemelerinin özel hukuk alanında göstermiş oldukları yargısal faaliyetlerdir. Medeni yargı, çekişmeli yargı (nizalı kaza) ve çekişmesiz yargı (nizasız kaza) olarak ikiye ayrılır.
Çekişmeli yargı “iki taraf arasındaki bir uyuşmazlığın taraflardan birinin talebi üzerine, bağımsız hâkim, tarafından yargısal usule uyulmak ve iki tarafa iddia ve savunma hakkı tanınmak suretiyle objektif hukuka göre çözüme kavuşturulması” olarak tanımlanabilir.
Çekişmesiz yargı, kısaca, “ortada herhangi bir uyuşmazlığın ve hasmın bulunmadığı yargı türü” olarak tanımlanabilir.
Çekişmeli yargıyı çekişmesiz yargıdan ayıran birinci özellik, uyuşmazlığın bulunmamasıdır. Çekişmeli yargı ile çekişmesiz yargıyı birbirinden ayıran ikinci ölçüt ise, sübjektif hak yokluğu ölçütüdür.
Çekişmesiz yargıda dava söz konusu olmayıp, bu alandaki faaliyet “çekişmesiz yargı işi” olarak adlandırılmaktadır.
Ceza yargısı, ceza mahkemelerinin ceza hukuku alanındaki yargısal faaliyetidir. Başka bir anlatımla, ceza yargısı, ceza mahkemelerince, Türk Ceza Kanunu (TCK) hükümlerinin ve diğer kanunlarda yer alan ceza hükümlerinin, 5271 sayılı Ceza Muhakemesi Kanunu’nda (CMK) veya usule ilişkin özel düzenlemeler öngören diğer kanunlarda yer alan esaslara göre, genel olarak suç teşkil eden fiillere uygulanması faaliyetidir.
İLK DERECE HUKUK MAHKEMELERİ
Genel Görevli Hukuk Mahkemeleri
Medeni yargıda genel görevli hukuk mahkemeler, asliye hukuk mahkemeleri ve sulh hukuk mahkemeleri olarak ikiye ayrılır. Asliye mahkemeleri de kendi içinde, asliye hukuk mahkemeleri ve asliye ticaret mahkemeleri olarak ikiye ayrılmaktadır. özetleridir.
Sulh Hukuk Mahkemesi
Sulh hukuk mahkemeleri, genel görevli, tek hâkimli, ilk derece yargı yerleridir. Sulh hukuk mahkemesinde, kural olarak basit yargılama usulü uygulanır.
Sulh hukuk mahkemeleri, dava konusunun değer veya tutarına bakılmaksızın,
1. Kiralanan taşınmazların, İcra ve İflâs Kanunu’na göre ilâmsız icra yoluyla tahliyesine ilişkin hükümler ayrık olmak üzere, kira ilişkisinden doğan alacak davaları da dâhil olmak üzere tüm uyuşmazlıkları konu alan davalar ile bu davalara karşı açılan davaları,
2. Taşınır ve taşınmaz mal veya hakkın paylaştırılmasına ve ortaklığın giderilmesine ilişkin davaları,
3. Taşınır ve taşınmaz mallarda, sadece zilyetliğin korunmasına yönelik olan davaları,
4. HMK ile diğer kanunların, sulh hukuk mahkemesi veya sulh hukuk hâkimini görevlendirdiği davaları görür.
Asliye Hukuk Mahkemesi
Asliye hukuk mahkemeleri, genel görevli, tek hâkimli, ilk derece yargı yerleridir. Asliye hukuk mahkemesi, medeni yargıda, ilk derece hukuk mahkemeleri içerisindeki asıl görevli mahkemedir. Malvarlığına ilişkin davalarda, dava konusu mal veya hakkın değer ve miktarına bakılmaksızın asliye hukuk mahkemesi görevlidir. Şahıs varlığına ilişkin davalarda da görevli mahkeme, aksine bir düzenleme bulunmadıkça asliye hukuk mahkemesidir. Asliye hukuk mahkemesinde, kural yazılı yargılama usulü uygulanır.
Asliye Ticaret Mahkemesi
Asliye mahkemeleri, asliye hukuk ve asliye ticaret mahkemeleri olarak ikiye ayrılır. Asliye ticaret mahkemesi, aksine hüküm bulunmadıkça, dava olunan şeyin değerine veya tutarına bakılmaksızın tüm ticari davalara bakmakla görevlidir.
Asliye ticaret mahkemelerinde de, asliye hukuk mahkemelerinde olduğu gibi, kural olarak yazılı yargılama usulü uygulanır.
Özel Görevli Hukuk Mahkemeleri (Uzmanlık Mahkemeleri)
Aile Mahkemesi
Aile mahkemeleri, aile hukukundan doğan dava ve işlere bakmakla yükümlüdür. Aile mahkemesi kurulamayan yerlerde ise, aile mahkemesinin görev alanına giren dava ve işler, o yerde bulunan asliye hukuk mahkemesince görülür. Aile mahkemelerine, atanacakları bölgeye veya bir alt bölgeye hak kazanmış; adli yargıda görevli, tercihan evli ve çocuk sahibi, otuz yaşını doldurmuş ve aile hukuku alanında lisansüstü eğitim yapmış olan hâkimler arasından Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulunca atama yapılır. Aile mahkemesince karara bağlanan bu önlemlerin takip ve yerine getirilmesinde atanan psikolog, pedagog veya sosyal çalışmacılardan biri veya birkaçı görevlendirilebilir. Aile mahkemeleri, önlerine gelen dava ve işlerin özelliklerine göre, esasa girmeden önce, aile içindeki karşılıklı sevgi, saygı ve hoşgörünün korunması bakımından eşlerin ve çocukların karşı karşıya oldukları sorunları tespit ederek bunların sulh yoluyla çözümünü, gerektiğinde uzmanlardan da yararlanarak teşvik eder. Sulh sağlanamadığı takdirde yargılamaya devam olunarak esas hakkında karar verilir.
İş Mahkemesi
İş mahkemeleri, iş uyuşmazlıklarının yoğun olduğu il ve ilçelerde ayrı bir mahkeme olarak kurulmuştur. İş mahkemesi kurulan yerlerden, iş davalarının çok olduğu yerlerde, o yerdeki iş mahkemesinin birden fazla dairesi kurulabilir. Bu durumda, iş mahkemesinin her dairesine bir numara verilir ve bundan sonra, her daire kendi numarasıyla anılır. Bir yerde, birden fazla iş mahkemesi kurulmuşsa, bunlar arasındaki ilişki “iş dağılımı” ilişkisidir. Her iş mahkemesi nezdinde, bir kalem teşkilâtı bulunur. Kalem teşkilâtının başında bir yazı işleri müdürü yer alır; ayrıca yeteri kadar zabıt kâtibi, mübaşir ve hizmetli görev yapar.
Tüketici Mahkemesi
“Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun” (4077 s. K. ) ile bu Kanun’un uygulanmasıyla ilgili olarak çıkacak hür türlü uyuşmazlıkların çözümlenmesi amacıyla kurulmuşlardır. Tüketici sorunları hakem heyetine başvurulması zorunlu olan hallerde, hakem heyetince verilmiş bir karar olmaksızın, tüketici mahkemesinde doğrudan doğruya dava açılamaz.
Kadastro Mahkemesi
Kadastro mahkemeleri, kadastro işlerinin tamamlanmasına kadar yargı faaliyetini sürdürür.
Kadastro mahkemelerinin, konu (madde) bakımından görevleri ise, şunlardır:
1. Taşınmaz mal mülkiyetine ve sınırlı ayni haklara, tapuya tescil veya şerh edilecek veyahut beyanlar hanesinde gösterilecek sair haklara, sınır ve ölçü uyuşmazlıklarına, kadastroya ve tapu sicilini ilgilendiren benzeri davalara ve özel kanunlarca kendisine verilen işlere bakmak,
2. Kadastroya veya kadastro ile ilgili verasete ait uyuşmazlıkları çözümlemek, istek üzerine veraset belgesi vermek,
3. Yalnız kadastro işleri için geçerli ve sınırlı olmak üzere; velisi veya vasisi bulunmayan küçüklere ve kısıtlılara kayyım tayin etmek, bunların menfaatlerini korumak amacıyla Türk Medeni Kanunu’nun hâkimin iznini şart kıldığı hallerde bu izni vermek.
4. Yalnız kadastro işleri ile sınırlı olmak üzere Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanunu’nun 465 ve devamı maddeleri gereğince, adli yardım isteklerinin inceleyerek karara bağlamak
5. Hakkında kadastro tutanağı düzenlenen taşınmaz mallara ilişkin ihtiyatî tedbir kararlarını vermek ve bu kararı hemen o yerin kadastro ve tapu sicili müdürlüklerine bildirmek.
İcra Mahkemesi
İcra mahkemesi, bir icra hâkimi ve buna bağlı yazı işleri müdürü, yeteri kadar kâtip ve mübaşirden kuruludur. İşi çok olan yerlerde, ayrıca yeteri kadar icra hâkim yardımcısı bulunur. İcra mahkemesinin idari, danışma ve yargısal olmak üzere üç tür görevi vardır.
Fikrî ve Sınaî Haklar Hukuk Mahkemesi
Fikrî ve sınaî haklar hukuk mahkemeleri:
1. 551 sayılı Patent Haklarının Korunması Hakkındaki Kanun Hükmünde Kararname’de öngörülen tüm davalara
2. 554 sayılı Endüstriyel Tasarımların Korunması Hakkındaki Kanun Hükmünde Kararname’de öngörülen davalara
3. 555 sayılı Coğrafi İşaretlerin Korunması Hakkındaki Kanun Hükmünde Kararname’de öngörülen davalara
4. 556 sayılı Markaların Korunması Hakkındaki Kanun Hükmünde Kararname’de öngörülen davalara
5. 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu’nun düzenlediği hukuki ilişkilerden doğan davalara, dava konusunun miktarı dikkate alınmaksızın bakmakla görevlidir
Denizcilik İhtisas Mahkemesi
Denizcilik ihtisas mahkemesi, Türk Ticaret Kanunu’nun 4. kitabında belirlenen deniz ticaretine ilişkin uyuşmazlıklara bakar.
İLK DERECE CEZA MAHKEMELERİ
Genel Görevli Ceza Mahkemeleri
Adli yargı içinde yer alan genel görevli ceza mahkemeleri, sulh ceza, asliye ceza ve ağır ceza mahkemeleridir.
Sulh Ceza Mahkemesi
Sulh ceza mahkemeleri, genel görevli, tek hâkimli, ilk derece yargı yerleridir.
Asliye Ceza Mahkemesi
Asliye ceza mahkemeleri genel görevli, tek hâkimli, ilk derece yargı yerleridir.
Ağır Ceza Mahkemesi
Ağır ceza mahkemeleri, genel görevli, ilk derece yargı yerleri arasında yer alan toplu mahkemelerdir.
Ağır ceza mahkemelerinde, bir başkan ile yeteri kadar üye bulunur. Mahkeme, bir başkan ve iki üye ile toplanır.
Özel Görevli Ceza Mahkemeleri (Uzmanlık Mahkemeleri)
Özel Yetkili Ağır Ceza Mahkemesi
Çocuklar, özel yetkili ağır ceza mahkemelerinde yargılanamazlar ve bu mahkemelere özgü soruşturma ve kovuşturma hükümleri çocuklar bakımından uygulanmaz.
Çocuk Mahkemeleri
Çocuk mahkemeleri, ceza yargısı alanında özel görevli, tek hâkimli, ilk derece yargı yerleridir. Çocuk mahkemelerinde yapılan duruşmalarda Cumhuriyet savcısı bulunmaz. Mahkemelerin bulunduğu yerlerdeki Cumhuriyet savcıları, çocuk mahkemeleri kararlarına karşı kanun yoluna başvurabilirler.
Çocuk ağır ceza mahkemelerinde, bir başkan ile yeteri kadar üye bulunur ve mahkeme, bir başkan ve iki üye ile toplanır.
Cumhuriyet başsavcılıklarında bir çocuk bürosu kurulur. Çocuk bürosu; suça sürüklenen çocuklar hakkındaki soruşturma işlemlerini yürütür. Çocuklar hakkında tedbir alınması gereken durumlarda, gecikmeksizin tedbir alınmasını sağlar. Korunma ihtiyacı olan, suç mağduru veya suça sürüklenen çocuklardan yardıma, eğitime, işe, barınmaya ihtiyacı olan veya uyum güçlüğü çekenlere ihtiyaç duydukları destek hizmetlerini sağlamak üzere, ilgili kamu kurum ve kuruluşları ve sivil toplum kuruluşlarıyla işbirliği içinde çalışır ve bu gibi durumları çocukları korumakla görevli kurum ve kuruluşlara bildirir. Çocuk Koruma Kanunu ile ve diğer kanunlarla verilen görevleri yerine getirir
Fikrî ve Sınaî Haklar Ceza Mahkemesi
Fikrî ve sınaî haklar ceza mahkemeleri, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu ile 551 sayılı Patent
Haklarının Korunması, 554 sayılı Endüstriyel Tasarımların Korunması, 555 sayılı Coğrafi işaretlerin Korunması ve 556 sayılı Markaların Korunması Hakkında Kanun Hükmündeki Kararnameler’den kaynaklanan ceza davalarını görürler
İcra (Ceza) Mahkemesi
İcra mahkemesinin görevlerinden biri de, İcra ve İflâs Kanunu’nda belirlenen icra ve iflâs suçlarının bir kısmına bakmaktır.
Trafik Mahkemesi
Sürücü belgelerinin geçici olarak geri alınması hariç olmak üzere, 13. 10. 1983 günlü ve 2918 sayılı
Karayolları Trafik Kanunu’nda (2918 s. K.) yazılı olan; hafif para cezasını veya bununla birlikte hafif hapis cezasını, belgelerin geri alınması ve iptali veya işyerlerinin kapatılması cezasını gerektiren suçlarla ilgili davalara bakması için trafik mahkemelerinin kurulması öngörülmüştür.
Kadastro Mahkemesi
Kadastro mahkemelerinin, Kadastro Kanunu’nun 42. maddesi uyarınca, ceza verme yetkileri de vardır.
Bu nedenle söz konusu hükmün uygulanmasını konu alan yargılama faaliyeti açısından, bu mahkemeler aynı zamanda birer özel ceza mahkemesi konumundadırlar.
CUMHURİYET BAŞSAVCILIĞI
Mahkeme kuruluşu bulunan her il merkezi ve ilçede o il veya ilçenin adı ile anılan bir Cumhuriyet başsavcılığı kurulur. Cumhuriyet başsavcılığında, bir Cumhuriyet başsavcısı ve yeteri kadar Cumhuriyet savcısı bulunur. Gerekli görülen yerlerde Adalet Bakanlığı’nın önerisi üzerine Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulu’nun kararıyla bir veya birden fazla Cumhuriyet başsavcı vekili atanır. Her Cumhuriyet başsavcılığında, yazı işleri müdürlüğü ile Adalet Bakanlığınca gerekli görülen yerlerde ayrıca idarî, malî ve teknik işlerle ilgili müdürlükler kurulur. Her müdürlükte bir müdür ile yeterli sayıda memur bulunur.
Cumhuriyet başsavcılığının görevleri, kamu davasının açılmasına yer olup olmadığına karar vermek üzere soruşturma yapmak veya yaptırmak, kanun hükümlerine göre, yargılama faaliyetlerini kamu adına izlemek, bunlara katılmak ve gerektiğinde kanun yollarına başvurmak, kesinleşen mahkeme kararlarının yerine getirilmesi ile ilgili işlemleri yapmak ve izlemek ve kanunlarla verilen diğer görevleri yapmaktır.
Cumhuriyet başsavcısının görevleri ise, Cumhuriyet başsavcılığını temsil etmek, Başsavcılığın verimli, uyumlu ve düzenli bir şekilde çalışmasını sağlamak, iş bölümünü yapmak, gerektiğinde adlî göreve ilişkin işlemleri yapmak, duruşmalara katılmak ve kanun yollarına başvurmak ve kanunlarla verilen diğer görevleri yapmaktır.
Cumhuriyet başsavcı vekili ise, Cumhuriyet başsavcısının verdiği görevleri yerine getirmekle,
Cumhuriyet savcılarının adlî ve idarî görevlerine ilişkin işlemlerini inceleyip Cumhuriyet başsavcısına bilgi vermekle, gerektiğinde adlî göreve ilişkin işlemleri yapmak, duruşmalara katılmak ve kanun yollarına başvurmakla ve Cumhuriyet başsavcısının yokluğunda ona vekâlet etmekle görevlidir.
Cumhuriyet savcısının görevleri ise, adlî göreve ilişkin işlemleri yapmak, duruşmalara katılmak ve kanun yollarına başvurmak, Cumhuriyet başsavcısı tarafından verilen adlî ve idarî görevleri yerine getirmek, gerektiğinde Cumhuriyet başsavcısına vekâlet etmek ve kanunlarla verilen diğer görevleri yapmaktır.
İKİNCİ DERECE YARGI YERİ OLARAK BÖLGE ADLİYE (İSTİNAF) MAHKEMELERİ
Bölge adliye (istinaf) mahkemelerinin kuruluş, görev ve yetkileri, 5235 sayılı Kanun ile düzenlemiştir.
Kuruluşu
Bölge adliye (istinaf) mahkemeleri, bölgelerin coğrafi durumları ve iş yoğunluğu göz önünde tutularak belirlenen yerlerde, Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulu’nun olumlu görüşü alınarak Adalet Bakanlığı tarafından kurulur (5235 s. K. m. 25). Yukarıda açıklandığı üzere, şu an itibariyle, on beş yerde bölge adliye mahkemesinin kuruluşmuş bulunmaktadır.
Başkanlık
Her bölge adliye mahkemesinde bir başkan bulunur ve Başkanlık, başkan ile yazı işleri müdürlüğünden Oluşur.
Bölge Adliye Mahkemesi Başkanlar Kurulu
Bölge Adliye Mahkemesi Başkanlar Kurulu, bölge adliye mahkemesi başkanı ile daire başkanlarından oluşur.
Bölge Adliye Mahkemesi Başkanlar Kurulu’nun görevleri; bölge adliye mahkemesi hukuk ve ceza dairelerinin numaralarını ve aralarındaki işbölümünü belirlemek, daireler arasında çıkan iş bölümü uyuşmazlıklarını karara bağlamak, hukuki veya fiilî nedenlerle bir dairenin kendi üyeleri ile toplanamadığı durumlarda ilgisine göre diğer dairelerden kıdem ve sıraya göre üye görevlendirmek, resen veya bölge adliye mahkemesinin ilgili hukuk veya ceza dairesinin ya da Cumhuriyet başsavcısının, Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanunu veya Ceza Muhakemeleri Kanunu’na göre istinaf yoluna başvurma hakkı bulunanların, benzer olaylarda bölge adliye mahkemesi hukuk veya ceza dairelerince verilen kesin nitelikteki kararlar arasında ya da bu mahkeme ile başka bir bölge adliye mahkemesi hukuk veya ceza dairelerince verilen kesin nitelikteki kararlar arasında uyuşmazlık bulunması durumunda bu uyuşmazlığın giderilmesini gerekçeli olarak istemeleri üzerine, kendi görüşlerini de ekleyerek Yargıtay Birinci Başkanlığı’ndan istemek ve kanunlarla verilen diğer görevleri yerine getirmektir.
Cumhuriyet Başsavcılığı
Cumhuriyet Başsavcılığı, Cumhuriyet başsavcısı ve yeteri kadar Cumhuriyet savcısından oluşur. En kıdemli Cumhuriyet savcısı, Cumhuriyet başsavcı vekili olarak görev yapar.
Bölge Adliye Mahkemesi Adalet Komisyonu
Her bölge adliye mahkemesinde bir Bölge Adliye Mahkemesi Adalet Komisyonu bulunur. Adalet komisyonunun görevleri, bölge adliye mahkemeleri hâkim ve savcıları dışında kalan personeli hakkında, kanunlarla adli yargı ilk derece mahkemesi adalet komisyonuna verilen tüm görevleri yerine getirmek ve ayrıca, kanunlarla verilen diğer görevleri yapmaktır.
Bölge Adliye Mahkemeleri Hukuk ve Ceza Daireleri
Bölge adliye mahkemesi hukuk dairelerinin görevleri şunlardır:
1. Adli yargı ilk derece hukuk mahkemelerinden verilen ve kesin olmayan hüküm ve kararlara karşı yapılan başvuruları inceleyip karara bağlamak,
2. Yargı çevresi içerisinde bulunan adli yargı ilk derece hukuk mahkemeleri arasındaki yetki ve görev uyuşmazlıklarını çözmek,
3. Yargı çevresindeki yetkili adli yargı ilk derece hukuk mahkemesinin bir davaya bakmasına fiilî veya hukuki bir engel çıktığı veya iki mahkemenin yargı sınırları kapsamının belirlenmesinde tereddüt edildiği takdirde, o davanın bölge adliye mahkemesi yargı çevresi içerisinde başka bir hukuk mahkemesine nakline veya yetkili mahkemenin tayinine karar vermek,
4. Kanunlarla verilen diğer görevleri yapmak.
Bölge adliye mahkemesi ceza dairelerinin görevleri şunlardır:
1. Adli yargı ilk derece ceza mahkemelerince verilen ve kesin olmayan hüküm ve kararlara karşı yapılacak başvuruları inceleyip karara bağlamak,
2. Yargı çevresi içerisinde bulunan adli yargı ilk derece ceza mahkemeleri arasındaki yetki ve görev uyuşmazlıklarını çözmek,
3. Yargı çevresindeki adli yargı ilk derece ceza mahkemeleri hâkimlerinin davayı görmeye hukuki veya fiilî engellerinin çıkması hâlinde, o davanın bölge adliye mahkemesi yargı çevresi içerisinde başka bir adli yargı ilk derece ceza mahkemesine nakli hakkında karar vermek,
4. Kanunlarla verilen diğer görevleri yapmak.
Görevleri ve Yetkileri
Bölge adliye mahkemeleri, adli yargı ilk derece mahkemeleri tarafından verilen ve kesin olmayan hüküm ve kararlara karşı yapılacak başvuruları (istinaf başvurularını) inceleyip karara bağlar. Bunun dışında, kanunlarla verilen diğer görevleri yapar.
ÜST DERECE YARGI YERİ OLARAK YARGITAY
Yargıtay, Türkiye Cumhuriyeti Anayasası ile bu Kanun ve diğer kanunların hükümlerine göre görev yapan bağımsız bir yüksek mahkemedir. Yargıtay; Birinci Başkanlık, daireler, Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığı, bürolar ve idarî birimlerden oluşur. Yargıtay’ın karar organları ise, daireler, hukuk genel kurulu, ceza genel kurulu, büyük genel kurul, başkanlar kurulları, birinci başkanlık kurulu, yüksek disiplin kurulu ve yönetim kuruludur. Yargıtay’ın idarî birimleri ise, Yayın Kurulu, Tasnif Kurulu, Yayın İşleri Müdürlüğü, Sağlık müdürlüğü ile Eğitim ve Sosyal İşler Müdürlüğü, Bilgi İşlem Merkezi Müdürlüğü’dür.
Yargıtay Hukuk veya Ceza Genel Kurulları;
a. Aynı veya farklı yer bölge adliye mahkemelerinin kesin olarak verdikleri kararlar bakımından hukuk daireleri arasında veya ceza daireleri arasında uyuşmazlık bulunursa,
b. Yargıtay hukuk daireleri arasında veya ceza daireleri arasında içtihat uyuşmazlıkları bulunursa,
c. Yargıtay dairelerinden biri; yerleşmiş içtihadından dönmek isterse, benzer olaylarda birbirine uymayan kararlar vermiş bulunursa, bunları içtihatların birleştirilmesi yoluyla kesin olarak karara bağlar.
Görev ve Yetkileri
Yargıtay, bugün için, adli yargı ilk derece mahkemelerince (bölge adliye mahkemeleri çalışmaya başladıktan sonra, bölge adliye mahkemelerince) verilen ve kanunun başka bir adli yargı merciine bırakmadığı temyizi mümkün nihai kararları, temyiz talebi üzerine, son merci olarak inceleyip karara bağlar. Yargıtay’ın görevlerinden biri de ülkede adli yargı alanında içtihat birliğini gerçekleştirmektir. Yargıtay, kanunlarla gösterilen belli davalara ise ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar.
İdari Yargı ve Askeri İdari Yargı ÜNİTE-3
İdari yargı, genel olarak, idarenin kamu gücüne dayalı olarak yaptığı, kamu hukuku kurallarına tâbi işlem, eylem ve sözleşmelerinden doğan uyuşmazlıkları çözümlemekle görevli yargı koludur.
İDARİ YARGI
Danıştay, idari yargı kolunda ilk ve son derece mahkemesi olarak faaliyet göstermektedir. İdari yargı kolu içerisinde yer alan yargı yerlerinden idare ve vergi mahkemeleri, ilk derece mahkemesi; bölge idare mahkemeleri ise, üst derece mahkemesi olarak görev yapmaktadır.
A-İlk Derece İdare Mahkemeleri
1-İdare Mahkemeleri
İdare mahkemeleri, bölgelerin coğrafi durumları ve iş hacmi göz önünde tutularak Adalet
Bakanlığınca kurulur ve yargı çevreleri tespit olunur. İdare mahkemelerinin kuruluş ve yargı çevrelerinin tespitinde, İçişleri ve Maliye Bakanlıkları’nın görüşleri alınır.
İdare mahkemelerinin olağan çalışma yöntemi kurul olarak toplanıp karar vermedir. Bununla birlikte, uyuşmazlık miktarı her yıl yeniden belirlenen “yeniden değerleme oranı”nda arttırılan parasal sınırı aşmayan ve konusu belli parayı içeren idari işlemlere karşı açılan iptal davaları ile tam yargı davaları, kurul halinde değil, idare mahkemesi hâkimlerinden biri tarafından çözümlenir
İdare mahkemelerinde inceleme, kural olarak evrak üzerinde yapılır ve idari yargılama usulünde, delillerin araştırılmasında kendiliğinden (re’sen) araştırma ilkesi uygulanır.
2-Vergi Mahkemeleri
Vergi mahkemeleri, bölgelerin coğrafi durumları ve iş hacmi göz önünde tutularak Adalet Bakanlığınca kurulur ve yargı çevreleri tespit olunur. İdare ve vergi mahkemelerinin kuruluş ve yargı çevrelerinin tespitinde, İçişleri ve Maliye Bakanlıkları’nın görüşleri alınır.
Vergi mahkemelerinin de olağan çalışma yöntemi, kurul olarak toplanıp karar vermedir. Bununla birlikte, yukarıda belirtilen uyuşmazlıklardan kaynaklanan ve toplam değeri her yıl yeniden belirlenen “yeniden değerleme oranı”nda arttırılan parasal sınırı aşmayan aşmayan davalar vergi mahkemesi hâkimlerinden biri tarafından çözümlenir.
Vergi mahkemelerinde de inceleme, kural olarak evrak üzerinde yapılır ve delillerin araştırılmasında kendiliğinden (re’sen) araştırma ilkesi uygulanır.
B-BÖLGE İDARE MAHKEMELERİ
Bölge idare mahkemeleri, bölge idare mahkemesi başkanı ile iki üyeden oluşur; üye tam sayısı ile toplanır ve oy çokluğu ile karar verir. Mahkeme başkanlarının kanuni sebeplerle yokluğunda, başkanlığa en kıdemli üye vekâlet eder, aynı sebeplerle üye noksanlığı ise, bölgedeki idare ve vergi mahkemesi hâkimlerinden kıdem sırasına göre tamamlanır.
Bölge idare mahkemelerinin görevlerinden ilki, yargı çevrelerinde bulunan idare ve vergi mahkemelerinin tek hâkimle verdiği kararlara karşı yapılan itirazları incelemek ve kesin olarak karara bağlamaktır.
Bunun yanı sıra, bölge idare mahkemeleri, yargı çevrelerinde bulunan idare ve vergi mahkemelerinin;
İlk ve orta öğretim öğrencilerinin sınıf geçmelerine ve notlarının tespitine ilişkin işlemlerden,
Valilik, kaymakamlık ve yerel yönetimler ile bakanlıkların ve diğer kamu kurum ve kuruluşlarının taşra teşkilâtındaki yetkili organları tarafından kamu görevlileri hakkında tesis edilen geçici görevlendirme, görevden uzaklaştırma, yolluk, lojman ve izinlerine ilişkin idari işlemlerden,
3091 sayılı Taşınmaz Mal Zilyedliğine Yapılan Tecavüzlerin Önlenmesi Hakkında Kanunun uygulanmasından,
2022 sayılı 65 Yaşını Doldurmuş Muhtaç, Güçsüz ve Kimsesiz Türk Vatandaşlarına Aylık
Bağlanması Hakkında Kanun ile 3294 sayılı Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışmayı Teşvik Kanunu gereğince kamu kurum ve kuruluşları tarafından sosyal yardım amacıyla bağlanan aylık ve yapılan sosyal yardımlarla ilgili uygulamalardan,
213 sayılı Vergi Usul Kanunu uyarınca verilen işyeri kapatma cezalarından kaynaklanan uyuşmazlıklarla ilgili olarak kurul halinde verdikleri nihaî kararları da itiraz üzerine inceleyerek kesin olarak hükme bağlar.
DANIŞTAY
Danıştay başkanının seçeceği bir üye Danıştay Genel Sekreterliği görevini yapar.
Danıştay; ondördü dava, biri idari daire olmak üzere onbeş daireden oluşur. Her dairede bir başkan ile yeteri kadar üye bulunur. Kurullar, bir başkan ve dört üyenin katılmasıyla toplanır, salt çoğunluk ile karar verir. Üye sayısının yeterli olması halinde birden fazla kurul oluşturulabilir. Bu durumda, oluşturulan diğer kurullara, kurulda yer alan en kıdemli üye başkanlık eder. Görüşmeler gizli yapılır.
Danıştay dava daireleri, kanunlarda ilk derece mahkemesi olarak Danıştay’ın görevli kılındığı idari uyuşmazlık ve davalara bakmak ve idare ve vergi mahkemelerince verilen nihai kararları temyiz yoluyla incelemek ve karara bağlamakla görevlidir.
Danıştay’ın tek idari dairesi olan 1. Daire ise, Başbakanlık veya Bakanlar Kurulunca gönderilen kanun tasarı ve tekliflerini, Başbakanlıktan gönderilen tüzük tasarılarını, kamu hizmetleri ile ilgili imtiyaz şartlaşma ve sözleşmelerini, idari makamlar arasında görev ve yetkiden doğan ve Başbakanlık’tan gönderilen uyuşmazlıkları, kanunlarında Danıştay'dan alınacağı yazılı bulunan düşüncelere ilişkin istekleri, Danıştayca istişari mahiyette incelenmek ve düşüncesini bildirmek için Cumhurbaşkanlığı veya Başbakanlıktan gönderilecek işleri, 2942 sayılı Kamulaştırma Kanunu’nun otuzuncu maddesinin uygulanmasından çıkan uyuşmazlıkları, memurlar ve diğer kamu görevlilerinin yargılanmalarına ilişkin mevzuat uyarınca görülecek işleri inceler ve gereğine göre karara bağlar veya düşüncesini bildirir.
Danıştay Genel Kurulu
Danıştay Genel Kurulu, Danıştay Kanunu ve diğer kanunlarla bu Kurul’a verilen seçim görevleri ile diğer görevleri yapar ve Danıştay Kanunu’nda öngörülen içtüzük ve yönetmelikleri kabul eder.
İdari İşler Kurulu
İdari İşler Kurulu, kamu hizmetleri ile ilgili imtiyaz şartlaşma ve sözleşmelerini, kanunlarda Danıştay
İdari İşler Kurulu’nda görüşüleceği yazılı olan işleri, Danıştay idari daire ve kurulları arasında çıkacak görev uyuşmazlıklarını, yukarıda yazılı olanlardan başka idari dairelerden çıkan işlerden Danıştay başkanının havale edeceği işleri, memurlar ve diğer kamu görevlilerinin yargılanmalarına ilişkin mevzuat uyarınca ilgili dairece birinci derecede verilen men'i muhakeme kararlarını kendiliğinden, lüzumu muhakeme kararlarını ise itiraz üzerine inceler ve gereğine göre karara bağlar veya düşüncesini bildirir
İdari ve Vergi Dava Daireleri Kurulları
İdari Dava Daireleri Kurulu, idare mahkemelerinden verilen ısrar kararları ile idari dava dairelerinden ilk derece mahkemesi olarak verilen kararları; Vergi Dava Daireleri Kurulu ise vergi mahkemelerinden verilen ısrar kararları ile vergi dava dairelerinden ilk derece mahkemesi olarak verilen kararları temyizen inceler.
İçtihadları Birleştirme Kurulu
İçtihatları Birleştirme Kurulu, dava dairelerinin veya idari ve vergi dava daireleri kurullarının kendi kararları veya ayrı ayrı verdikleri kararlar arasında aykırılık veya uyuşmazlık görüldüğü ya da birleştirilmiş içtihatların değiştirilmesi gerekli görüldüğü takdirde, Danıştay başkanının havalesi üzerine, Başsavcının düşüncesi alındıktan sonra işi inceler ve lüzumlu görürse, içtihadın birleştirilmesi veya değiştirilmesi hakkında karar verir.
Başkanlık Kurulu: Başkanlık Kurulu; Danıştay başkanının başkanlığında, üçü daire başkanı üçü Danıştay üyesi olmak üzere altı asıl ve ikisi daire başkanı ikisi Danıştay üyesi olmak üzere dört yedek üyeden oluşur.
Başkanlık Kurulu, üyelerin görev yerlerini, dairelerin iş durumunu ve ihtiyaçlarını göz önünde tutarak belirlemekle, zorunlu hallerde, daire başkanı ve üyelerin dairelerini değiştirmekle, Danıştay tetkik hâkimlerinin çalışacakları daireleri, kurulları ve görecekleri işleri belli etmek ve gerektiğinde yerlerini değiştirmekle, yetkili merciin neresi olduğu belirtilmemiş olan yönetim işlerini belli etmek veya bu işleri yapmakla ve kanunlarla verilen diğer görevleri yerine getirmekle görevlidir.
Başkanlar Kurulu
Başkanlar Kurulu, özel kanunlarda başkaca hüküm bulunmadığı takdirde, dava daireleri arasındaki iş bölümü karar tasarısını hazırlamakla görevlidir (2575 s. K. m. 27). Bunun yanı sıra, Başkanlar Kurulu, iş yükü bakımından zorunluluk doğması durumunda, vergi dava dairelerinin birini idari dava dairesi olarak, idari dava dairelerinin birini vergi dava dairesi olarak görevlendirebilir. Görevlendirilen dairedeki dosyaların vergi ve idari uyuşmazlıklara ilişkin görev ayrımı glerek hangi daireye ve nasıl devredileceği, görevlendirilen daireye görevlendirildiği alan içinde hangi daire işlerinin verileceği hususları Başkanlar Kurulu kararıyla belirlenir.
Yüksek Disiplin Kurulu
Yüksek Disiplin Kurulu, Danıştay Kanunu hükümleri dairesinde Danıştay Başkanı, Başsavcı, başkan vekilleri, daire başkanları ve üyeler hakkında, disiplin kovuşturması yapılmasına ve disiplin cezası uygulanmasına karar verir ve Danıştay Kanunu ile görevli kılındığı diğer işleri görür.
Disiplin Kurulu
Disiplin Kurulu, Danıştay memurları hakkında Yüksek Disiplin Kurulu görevlerini yapar; Danıştay memurları hakkında memurlar ve diğer kamu görevlilerinin yargılanmalarına ilişkin mevzuat uyarınca birinci derecede karar verir; Danıştay memurları hakkında 657 sayılı Devlet Memurları Kanunu’nun 226. maddesinin (B) bendinde yazılı görüşme ve danışma kurulu görevini yapar.
Danıştay Meslek Mensupları
Danıştay meslek mensupları, Danıştay Başkanı, Danıştay Başsavcısı, Danıştay başkanvekili, daire başkanları ile üyelerdir.
Danıştay Başkanı, Başsavcısı, başkanvekilleri ve daire başkanları, Danıştay üyeleri arasından
Danıştay Genel Kurulunca seçilirler. Danıştay başkanı ve başsavcısı seçilebilmek için dört yıl, başkan vekili ve daire başkanı seçilebilmek için üç yıl süre ile Danıştay üyeliği yapmış olmak zorunludur. Danıştay başkanı, başsavcısı, başkanvekilleri ve daire başkanlarının görev süreleri dört yıldır. Süresi bitenler yeniden seçilebilirler, yeniden seçilemeyenler ile seçime girmeyenler veya süreleri dolmadan bu görevlerden çekilenler Danıştay üyeliği görevlerine devam ederler.
Danıştay tetkik hâkimleri ile savcıları, beş yıl meslekte hizmet etmiş ve olumlu sicil almış idari yargı hâkimleri arasından Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulunca atanırlar.
Görev ve Yetkileri
Danıştay, idare ve vergi mahkemelerince verilen nihai kararlara karşı yapılan temyiz başvurularını üst derece mahkemesi sıfatıyla inceler ve karara bağlar. Yine Danıştay’ın ilk derece mahkemesi olarak verdiği nihai kararlara karşı yapılan temyiz başvuruları ile Danıştay dairelerince yürütmenin durdurulması istemleri hakkında verilen kararlara karşı yapılan itiraz başvuruları Danıştay tarafından incelenerek karara bağlanır. Danıştay, yargısal görevleri yanında merkezi idarenin danışma organı sıfatıyla idari görevler de yerine getirmektedir: Danıştay İdari Dairesi ve İdari İşler Kurulu tarafından yerine getirilen bu görevler arasında özellikle, Başbakanlık veya Bakanlar Kurulunca gönderilen kanun tasarı ve tekliflerini, Başbakanlık’tan gönderilen tüzük tasarılarını, kamu hizmetleri ile ilgili imtiyaz şartlaşma ve sözleşmelerini, idari makamlar arasında görev ve yetkiden doğan ve Başbakanlık’tan gönderilen uyuşmazlıkları, kanunlarında Danıştay'dan alınacağı yazılı bulunan düşüncelere ilişkin istekleri, Danıştayca istişari mahiyette incelenmek ve düşüncesini bildirmek için Cumhurbaşkanlığı veya Başbakanlık’tan gönderilecek işleri, 2942 sayılı Kamulaştırma Kanunu’nun 30. Maddesinin uygulanmasından çıkan uyuşmazlıkları, memurlar ve diğer kamu görevlilerinin yargılanmalarına ilişkin mevzuat uyarınca görülecek işleri incelemek yer almaktadır.
Danıştay, gerek idari, gerekse yargısal görevlerini kurul halinde yerine getirir.
ASKERİ İDARİ YARGI
Askeri Yüksek İdare Mahkemesi’nin organları, daireler, Daireler Kurulu, Başkanlar Kurulu, Yüksek
Disiplin Kurulu ve Genel Kurul’dur (AİYMK m. 5). Mahkeme’nin personeli ise, Askeri Yüksek İdare
Mahkemesi başkan, başsavcı, daire başkanları, üyeler ve genel sekreter; savcılar; genel sekreterlik ve sekreterlik personeli; daire müdürlüğü, tasnif ve yayın bürosu personeli ve kadroda gösterilen diğer personeldir.
Askeri Yüksek İdare Mahkemesi Başkanlar Kurulu’nun hâkim sınıfından seçeceği bir üye genel sekreterlik görevini yapar. Genel sekreter, Başkana bağlıdır. Genel sekreterliğe yeteri kadar yardımcı personel verilir. Ayrıca Başsavcılık’ta, Daireler Kurulu’nda ve dairelerde yazı ve sair işlemleri yürütecek birer kalem teşkilatı kurulur.
Daireler
Daireler, asker kişileri ilgilendiren ve askeri hizmete ilişkin idari işlem ve eylemlerden dolayı; yetki, sebep, şekil, konu ve maksat yönlerinden biri ile hukuka aykırı olduklarından bahisle menfaatleri ihlâl edilenler tarafından açılacak iptal davaları ile aynı idari işlem ve eylemlerin haklarını ihlal etmesi halinde açılacak tam yargı davalarından, Daireler Kurulu’nun görev alanı dışında kalanları, ilk ve son derece mahkemesi olarak incelemek ve karara bağlamakla görevlidirler. Birinci Daire, atanma, yer değiştirme, nasıp, sicil, kademe ilerletilmesi, terfi, emeklilik, maluliyet, aylık ve yolluklara ilişkin iptal ve tam yargı davalarını çözümlerken; İkinci Daire, istifa, hizmet yükümlülüğü, askeri akademiler, askeri öğrenci ve yedek subay işlemleri ile Birinci Daire’nin görevi dışında kalan işlem ve eylemlerden doğan iptal ve tam yargı davalarını çözümler.
Daireler Kurulu
Asker kişilere ve askeri hizmete ilişkin olmak şartıyla, birden fazla dairenin görevine taalluk eden davalar, Askeri Yüksek İdare Mahkemesi’nin daireleri arasında çıkan görev ve yetki uyuşmazlıkları,
Bakanlar Kurulu kararlarına karşı açılan davalar, Danıştay'dan alınan düşünceler üzerine uygulanan eylem ve işlemler hakkında açılan davalar, Askeri Yüksek İdare Mahkemesi başkanının veya başsavcının ya da dairelerin prensibe taalluk eden hususlarda Daireler Kurulunda görüşülmesini uygun gördükleri davalar Daireler Kurulu tarafından çözümlenir.
Başkanlar Kurulu
Başkanlar Kurulu; AYİMK ile görevli kılındığı işler ile Askeri Yüksek İdare Mahkemesi başkanının
Kurul’da görüşülmesini uygun gördüğü idari işler hakkında gereğine göre, karar verir veya düşüncesini bildirir.
Yüksek Disiplin Kurulu
Yüksek Disiplin Kurulu, Askeri Yüksek İdare Mahkemesi başkanı, başsavcı, daire başkanları ve üyelerinin hâkimlik ve askerlik vakar ve onuruna dokunan, şahsi haysiyet ve itibarını kıran veya görev gereklerine uymayan davranışlarından dolayı haklarında disiplin kovuşturması yapar ve eylemin ağırlığına göre; uyarma, kınama, görevden çekilmeye davet işlemlerinden birini uygular.
Genel Kurul
Genel Kurul’un görevleri, gerektiğinde uyuşmazlık mahkemesine üye seçmek, Yüksek Disiplin
Kurulu kararlarına karşı yapılan itirazları incelemek ve karara bağlamak, dairelerin veya Daireler
Kurulu’nun kendi kararları veya ayrı ayrı verdikleri kararlar arasında aykırılık veya uyuşmazlık görüldüğü veyahut birleştirilmiş içtihatların değiştirilmesi gerekli sayıldığı takdirde, başsavcının düşüncesi alındıktan sonra işi incelemek ve gerektiğinde, içtihadın birleştirilmesi veya değiştirilmesi hakkında karar vermek, AYİMK’nun 91. maddesinde yazılı içtüzüğü yapmak, kanunlarda gösterilen diğer görevleri yapmaktır.
Askeri Yüksek İdare Mahkemesi Üyeleri
Askeri Yüksek İdare Mahkemesi’nin askeri hâkim sınıfından olan üyeleri, bu sınıftan olan başkan ve üyeler tam sayısının salt çoğunluğu ile her boş yer için gösterilecek üç aday arasından; diğer üyeleri ise, Genelkurmay Başkanlığınca her boş yer için gösterilecek üç aday arasından Cumhurbaşkanınca Seçilmektedir.
Görev ve Yetkileri
Askeri Yüksek İdare Mahkemesi, askeri olmayan makamlarca tesis edilmiş olsa bile, asker kişileri ilgilendiren ve askeri hizmete ilişkin idari işlem ve eylemlerden doğan uyuşmazlıkların ilk ve son derece mahkemesi olarak yargı denetimini ve diğer kanunlarda gösterilen görevleri yapar.
Askeri Ceza Yargısı ve Uyuşmazlık Yargısı ÜNİTE-4
Askeri ceza yargısı, askeri mahkemelerin ceza hukuku alanındaki yargısal faaliyetlerini konu alan yargı çeşididir.
ASKERİ CEZA YARGISI
Askeri ceza yargısı, genel askeri ceza yargısı ve askeri disiplin ceza yargısı olarak ikiye ayrılır. Genel askeri ceza yargısı, askeri disiplin ceza yargısı dışında kalan askeri yargı alanı olup, esas itibarıyla asker kişilerin Askeri Ceza Kanunu’nda suç olarak öngörülen fiillerden ötürü cezalandırılmasını konu alır. Askeri düzen içinde, emir ve komuta zincirine uyulmasının sağlanması ile hiyerarşik yapılanmanın korunması amacını güden askeri yargı türüne ise, askeri disiplin ceza yargısı denir.
Askeri Mahkemeler
Askeri mahkemeler; kolordu, ordu, (deniz ve havada eşidi) ve kuvvet komutanlıkları ile Genelkurmay Başkanlığı nezdinde, Milli Savunma Bakanlığınca kurulur.
Askeri mahkemeler, 353 sayılı Kanun’da aksi yazılı olmadıkça üç askeri hâkimden kurulur.
Askeri mahkemeler kanunlarda aksi yazılı olmadıkça, asker kişilerin askeri olan suçları ile bunların asker kişiler aleyhine veya askeri mahallerde yahut askerlik hizmet ve görevleri ile ilgili olarak işledikleri suçlara ait davalara bakmakla görevlidirler. Savaş hali haricinde, asker olmayan kişiler askeri mahkemelerde yargılanamaz.
Devletin güvenliğine, anayasal düzene ve bu düzenin işleyişine karşı suçlara ait davalar her halde adliye mahkemelerinde görülür.
Askeri mahkemeler savaş halinde;
1. Asker kişilerin işledikleri suçlara ait bütün davalara,
2. Asker kişilerle müştereken suç işliyen sivil kişilere ait davalara,
3. Türkiye Cumhuriyeti Hükümetince özel bir andlaşma yapılmamış ise, muharip Türk Silahlı Kuvvetleri nezdinde bulunmalarına izin verilmiş olan yabancı askerlerin işledikleri suçlara ait bütün davalara,
4. Savaşta esir edilenlerin işledikleri suçlara ait bütün davalara,
5. Adliye mahkemelerinin bulunmadığı savaş bölgelerinde işlenmiş suçlara ait bütün davalara,
6. Bir hizmet veya sözleşme ve yüklenme veya her hangi bir sebep ve suretle muharip Türk Silahlı Kuvvetleri nezdinde bulunan veya Türk Silahlı Kuvvetleri’ni takibeden kişiler ile Türk Silahlı Kuvvetleri nezdinde bulunmasına izin verilmiş olan yabancı askerlerin yanlarında bulunan kişiler tarafından işlenen Askeri Ceza Kanununda yazılı askeri suçlara ait davalara,
7. 1632 sayılı Askeri Ceza Kanunu’nun 55, 56, 57, 58, 59, 63, 64, 75, 78, 80, 81, 93, 94, 95, 100,
101, 102, 124, 125 ve 127. maddelerinde yazılı suçlara ait davalara,
8. İlan olunan harekât bölgesinde, birinci derece askeri yasak bölgeler içinde veya nöbet yerlerinde karakollarda kışla ve karargâhlarda, askeri kurumlarda, yerleşme ve konaklama amacıyla kullanılan bina ve mahaller içinde askerlere karşı işlenen 26. 09. 2004 günlü ve 5237 sayılı Türk Ceza Kanunu’nun 86, 106, 108, 113, 125 ve 26. maddelerinde yazılı suçlara ait davalar,
9. Nöbet, devriye, karakol, inzibat, askeri trafik, kolluk veya kurtarma ve yardım görevi yapan askerlere karşı bu görevleri yaptıkları sırada işlenen (H) bendinde yazılı suçlara ait davalara bakarlar.
Askeri mahkemelerde, subay ve astsubayların işledikleri suçlara ait davalar ile ağır ceza mahkemesinin görevine giren suçlara ait davalar hariç olmak üzere, üst sınırı beş yıla kadar (beş yıl dâhil) hapis cezaları ve bunlara bağlı adli para cezaları ile bağımsız olarak hükmedilecek adli para cezalarını ve güvenlik tedbirlerini gerektiren Askeri Ceza Kanunu’nda ve diğer kanunlarda yazılı
suçlara ait davalara ve suç konusu olmayan eşyanın müsaderesine ilişkin davalara tek hakim tarafından bakılır.
Sıkıyönetim Mahkemeleri
1402 sayılı Kanun’un 11. maddesine göre, sıkıyönetim bölgelerinde, 353 sayılı Askeri Mahkemeler Kuruluşu ve Yargılama Usulü Kanunu’na göre, Milli Savunma Bakanlığınca lüzum görülen yerlerde yeteri kadar askeri mahkeme kurulur. Ayrıca, savaş halinde Genelkurmay Başkanlığı’nın lüzum göstermesi üzerine sıkıyönetim veya harekât bölgeleri içindeki askeri mahkemeler sıkıyönetim askeri mahkemesi görevini de yaparlar.
Sıkıyönetim mahkemelerinin görevleri şunlardır:
1. 1402 sayılı Sıkıyönetim Kanunu ile yaratılan suçlardan doğan davalara bakmak:
2. Sıkıyönetim ilân edilen bölgelerde, ilândan en çok 3 ay önce işlenmiş olan ve sıkıyönetim ilânına neden olan olaylara ilişkin suçlardan doğan davalara bakmak
3. Sıkıyönetim ilânına neden olmuş bulunmasalar dahi, sıkıyönetim bölgelerinde ve bu halin ilânından en çok 3 ay içinde işlenen 6136 sayılı Ateşli Silahlar ve Bıçaklar ile Diğer Aletler Hakkındaki Kanun’un 12. maddesinde yazılı suçlara ilişkin davalara bakmak
4. Sıkıyönetim bölgeleri dışında işlenmiş olsa dahi, sıkıyönetim askeri mahkemelerinin el koyduğu bir suçla, genel ve ortak gaye içerisinde irtibatı bulunan suçların işlenmesinden doğan davalara
5. Sıkıyönetim ilân edilen yerlerde, Sıkıyönetim Kanunu’nun 15. maddesinde sayılan suçların, sıkıyönetim ilânına ve faaliyetlerine ilişkin olarak işlenmesinden doğan davalara bakmak;
6. Sıkıyönetim komutanının emrine giren personelin, sıkıyönetim hizmet ve görevleri ile ilgili olarak veya sıkıyönetim hizmet ve görevlerinin yapılması sırasında işledikleri suçlara ait davalara bakmak
Askeri Yargıtay
Disiplin mahkemeleri dışında askeri yargı alanında faaliyet gösteren askeri mahkemelerin kararlarına karşı başvurulacak üst derece yargı yeri Askeri Yargıtay’dır. Askeri Yargıtay, Türkiye Cumhuriyeti Anayasası ve diğer kanunlarla görevlendirilmiş bağımsız bir yüksek mahkemedir.
Askeri Yargıtay Başkanlığı
Başkanın görevleri, Askeri Yargıtay’ı temsil etmek, Askeri Yargıtay’ın verimli ve düzenli çalışmasını sağlamak ve bu yolda uygun göreceği tedbirleri almak, dairelerin çalışma durumları hakkında gerekli gördüğü bilgileri yazı ile istemek, Askeri Yargıtay kurullarına başkanlık etmek, Askeri Yargıtay üyeleri arasından Genel Sekreteri seçmek, Askeri Yargıtay başkanları, Başsavcısı ve üyelerinin lüzumunda
Yüksek Disiplin Kuruluna sevkleri için gerekli işlemleri yapmak, Askeri Yargıtaya ait önemli geçici işlerde veya başkanlık ettiği kurullarda dosya tetkik etmek üzere Askeri Yargıtay üyelerini veya tetkik hakimlerini görevlendirmek, Askeri Yargıtay memur ve idari görevlilerini denetlemek veya denetletmek, hizmetin gereklerine göre uygun göreceği yerlerde görevlendirmek ve 1600 sayılı Kanun ve diğer kanunlarla verilen işleri yapmaktır.
Askeri Yargıtay Başsavcılığı
Başsavcının görevleri, Askeri Yargıtay Başsavcılığı’nı temsil etmek, Askeri Yargıtay Başsavcılığı’nın genel yönetim işlerini yürütmek, incelenen dava dosyalarında soruşturma yapan ve iddia makamını temsil eden askeri savcılar ile yardımcılarına not vermek, Askeri Yargıtay Genel Kurul toplantılarına ve içtihatların birleştirilmesi müzakere ve kararlarına katılıp oyunu kullanmak, Başsavcılığa bağlı kalem görevlilerini denetlemek veya denetletmek ve 1600 sayılı Kanun ve diğer kanunlarla verilen görevleri yapmaktır.
Askeri Yargıtay Daireleri
Askeri Yargıtay, beş daireden oluşur. Her dairede, bir başkan ve yedi üye bulunur.
Daireler, Askeri Yargıtay başkanı tarafından daireye gönderilen dava dosyalarını inceleyip karara bağlamakla, incelediği davaları hükme bağlayan askeri hakimler ve yardımcıları hakkında not vermekle ve 1600 sayılı Kanun’un öngördüğü hallerde ilk derece mahkemesi olarak hüküm vermekle görevlidir.
Askeri Yargıtay Daireler Kurulu
Daireler Kurulu’nun başlıca görevi, Askeri Yargıtay daire kararlarına karşı ilk derece askeri mahkemelerin verdikleri “direnme kararları”nı incelemektir (1600 s. K. m. 22). Ayrıca, Askeri Yargıtay dairelerinden çıkan kararlara karşı Başsavcılıkça yapılan itirazlar da Daireler Kurulu tarafından incelenip karara bağlanır. Bunların yanı sıra, Daireler Kurulu, ilk derece mahkemesi olarak Askeri Yargıtay dairelerince verilmiş bulunan kararların temyiz yolu ile incelenmesini de yapar ve incelediği davaları hükme bağlayan askeri hakim ve yardımcıları hakkında not verir.
Askeri Yargıtay Genel Kurulu
Genel Kurul, Askeri Yargıtay’da boşalan üyelikler için yapılacak seçimin zamanını ve seçilecek üye sayısını tespit etmekle, Askeri Yargıtay üye adaylarını seçmekle, Anayasa Mahkemesi’ne, Askeri Yargıtay’dan gösterilecek üye adaylarını özel kanununa göre seçmekle, üye mevcudunun üçte birinin teklifi üzerine yetersizliğe karar vermekle, Askeri Yargıtay’ın çalışma esasları ile ilgili içtüzüğü yapmak ve değiştirmekle ve 1600 sayılı Kanun ve diğer kanunlarla verilen görevleri yapmakla görevlidir.
Başkanlar Kurulu
Başkanlar Kurulu’nun görevleri, yeni seçilen üyelerin çalışacakları daireleri belli etmek ve zorunluluk halinde üyelerin dairelerini değiştirmek, Askeri Yargıtay İçtüzüğü’nün uygulanmasında çıkacak uyuşmazlıkları kesin olarak karara bağlamak, bir dairede birikmiş işleri çıkarmaya veya dairenin toplanma ve kararı için yeter üye sayısını sağlamak gibi geçici sebeplerle bir üyenin dairesini iki ayı geçmemek üzere değiştirmek, Askeri Yargıtay Başkanı, Başsavcısı, İkinci Başkanı, daire başkanları ve üyelerinin askeri yargıya tabi şahsi suçlardan dolayı yargılanmalarına Askeri Yargıtayın hangi dairesinde bakılacağını belli etmek ve 1600 sayılı Kanun ve diğer kanunlarla verilen görevleri yapmakla görevlidir.
Yüksek Disiplin Kurulu
Yüksek Disiplin Kurulu; Askeri Yargıtay Başkanı, Başsavcısı, İkinci Başkanı, daire başkanları ve üyelerinin hâkimlik ve askerlik vekar ve onuruna dokunan, şahsi haysiyet ve itibarını kıran veya görev gereklerine uymayan davranışlarından dolayı haklarında disiplin kovuşturması yapar.
Askeri Yargıtay Üyeleri
Görev ve Yetkileri
Askeri Yargıtay;
1. Askeri mahkemelerden verilen ve kesin olmayan hüküm ve kararları son yargı yeri olarak inceleyip karara bağlar.
2. Askeri yargıda kanun hükümlerinin ve hukuk kurallarının uygulanmasında birliği sağlamak, gerektiğinde kurulları arasında beliren içtihat uyuşmazlıklarını birleştirir.
3. Askeri Yargıtay Başkanı’nın, Başsavcısı’nın, İkinci Başkanı’nın, daire başkanlarının ve üyelerinin askeri yargıya tabi şahsi suçlarına ilişkin ceza davalarına ve kamu davası ile birlikte bu suçlardan doğan istirdat ve tazminat davalarına ilk ve son yargı yeri olarak bakar.
Askeri Disiplin Ceza Yargısında Yetkili Yargı Yeri Olarak Disiplin Mahkemeleri
Disiplin mahkemesi, biri başkan ikisi üye olmak üzere üç subaydan kurulur.
Görev ve Yetkileri
Disiplin mahkemeleri, asker kişilerin 477 sayılı Kanun’un 47 ilâ 61. maddelerinde düzenlenmiş bulunan disiplin suçlarına (amire ve üste saygısızlık; kısa süreli kaçma ve izin süresini geçirme, kaçmaya kalkışanları haber vermemek, hizmete ait işlerde âmirin sorusuna karşı bilerek doğru cevap vermemek vb.) ait davalara bakar.
Askeri ceza yargısından farklı olarak disiplin mahkemelerinin kararlarına karşı, temyiz yolu ile Askeri Yargıtay’a başvurulmaz. Disiplin mahkemelerinden verilen hükümlerin denetimi itiraz üzerine bir üst derece disiplin mahkemesince yapılır.
UYUŞMAZLIK YARGISI
Ülkemizde birden çok yargı kolu bulunduğundan, bunlar arasında görev ve hüküm uyuşmuzlaklarının çıkması kaçınılmazdır. İşte, uyuşmazlık mahkemesinin varlık nedeni, bu tür görev ve hüküm uyuşmazlıklarının giderilmesinin sağlanmasıdır. uyuşmazlık yargısı, adli, idari ve askeri yargı mercileri arasında ortaya çıkan görev (yargı yolu) ve hüküm uyuşmazlıklarının giderilmesini konu alan yargısal faaliyet çeşididir. Bu yargı kolu, farklı yargı kollarına dâhil iki ayrı yargı yeri (hukuk mahkemesi ile idare mahkemesi) arasındaki görev ve hüküm uyuşmazlıklarının ortadan kaldırılmasına yönelik bir işlev yürütür. Bu yargı türünde yetkili yargı yeri, Anayasa ile görevlendirilmiş, bağımsız bir yüksek mahkeme olan Uyuşmazlık Mahkemesidir.
Yetkili Yargı Yeri Olarak Uyuşmazlık Mahkemesi
Uyuşmazlık Mahkemesi, bir başkan ile on iki asıl, on iki yedek üyeden kurulur. Uyuşmazlık Mahkemesi’nin başkanının, başkanvekilinin ve üyelerinin görev süreleri, dört yıldır.
Uyuşmazlık Mahkemesi Bölümleri
Uyuşmazlık Mahkemesi, hukuk ve ceza bölümlerine ayrılır. Hukuk uyuşmazlıkları Hukuk Bölümü’nde, ceza uyuşmazlıkları Ceza Bölümü’nde karara bağlanır.
Uyuşmazlık Mahkemesi Genel Kurulu
Uyuşmazlık Mahkemesi Genel Kurulu, 2247 sayılı Kanunla belli edilen görevleri yerine getirir ve ayrıca Bölümler arasında çıkan olumsuz görev uyuşmazlıklarında görevli bölümü belirler.
Başsavcılar
Raportörlük
Uyuşmazlık mahkemesine, mahkemenin çalışmalarına yardımcı olmak üzere, Uyuşmazlık Mahkemesi başkanının takdir edeceği sayıda geçici raportör verilir.
Geçici raportörlerin görevlerini, Uyuşmazlık Mahkemesi başkanı belirler.
Yazı İşleri ve Diğer Görevliler
Görev ve Yetkileri
Uyuşmazlık Mahkemesi’nin görevi, adli, idari ve askeri yargı mercileri arasındaki görev (yargı yolu/yargı kolu) uyuşmazlıklarını ve hüküm uyuşmazlıklarını inceleyerek, kesin bir biçimde çözüme kavuşturmaktır.
1. Hukuk mahkemeleri ile idare mahkemeleri (veya Danıştay, vergi mahkemeleri veya Askeri
Yüksek İdare Mahkemesi) arasındaki görev ve hüküm uyuşmazlıkları;
2. Danıştay (veya idare mahkemeleri veya vergi mahkemeleri) ile Askeri Yüksek İdare mahkemesi arasındaki görev ve hüküm uyuşmazlıkları,
3. Adli yargı ceza mahkemeleri ile askeri mahkemeler arasındaki görev ve hüküm uyuşmazlıkları çözümlenir.
Uyuşmazlık Mahkemesi’nin görevleri iki bölüme ayrılır. Bunlardan biri, “görev (yargı yolu/yargı kolu) uyuşmazlığı”, diğeri ise, “hüküm uyuşmazlığı”dır. Görev (yargı yolu) uyuşmazlıkları da, “olumlu görev uyuşmazlığı” ve “olumsuz görev uyuşmazlığı” olmak üzere ikiye ayrılır.
Olumlu görev uyuşmazlığı, “başka bir yargı düzeninin görevi içine girdiği gerekçesi ile görevsizlik itirazının mahkemece reddi üzerine, görev alanı korunmak istenen yargı düzeni içinde yer alan
Başsavcının, görev konusunun incelenmesini Uyuşmazlık Mahkemesi’nden istenmesi” olarak tanımlanabilir.
Olumsuz görev uyuşmazlığı ise, adli, idari ve askeri yargı mercilerinden en az ikisinin tarafları, konusu ve sebebi aynı olan davada kendilerini görevsiz görmeleri ve bu yolda verdikleri kararların kesin veya kesinleşmiş bulunması halinde söz konusu olur.
Hüküm uyuşmazlığı ise, adli, idari ve askeri yargı mercilerinden en az ikisi tarafından görevle ilgili olmaksızın kesin olarak verilmiş veya kesinleşmiş, aynı konuya ve sebebe ilişkin, taraflarından en az biri aynı olan ve kararlar arasındaki çelişki yüzünden hakkın yerine getirilmesi olanaksız bulunan hallerde ortaya çıkar.
Çalışma ve Yargılama Usulü
Uyuşmazlık Mahkemesi’nin (Bölümlerin ve Genel Kurulun) kararları kesindir. İlke kararları ile Başkanın uygun göreceği bölümlerin kararları Resmi Gazete’de yayımlanır.
Yargı örgütü hukuku, Anayasa tarafından aynı zamanda bir yetki olarak nitelendirilmiş bulunan yargı fonksiyonunu konu edinen, bu fonksiyonu yerine getirmeyi üstlenmiş olan mahkemelerin, kuruluş ve görevlerini, çalışmasına ilişkin dış koşulları, yargılama sürecinin işleyişine doğrudan veya dolaylı olarak katılan görevlilerin statülerini, görev ve yetkilerini belirleyen hukuk kuralları bütünüdür.
YARGI FONKSİYONU KAVRAMI
Geleneksel olarak devlette belli başlı üç fonksiyon vardır. Yasama fonksiyonu, yürütme fonksiyonu ve yargı fonksiyonu. Devlet egemenlikten kaynaklanan üç tür yetkiye sahiptir: Yasama yetkisi, yürütme yetkisi ve yargı yetkisi. Yine bu yetkileri kullanmak için devlet 3 organa sahiptir: yasama organı, yürütme organı ve yargı organıdır.
Çağdaş bir demokraside devletin bu üç fonksiyonu ayrı organlarda toplanmıştır. (kuvvetler ayrılığı ilk.)
Anayasamız da, kuvvetler ayrılığı ilkesini benimsemiştir. Bu ilke uyarınca, yasama fonksiyonu, Türk Milleti adına Türkiye Büyük Millet Meclisince; yürütme fonksiyonu, Cumhurbaşkanı ve Bakanlar Kurulunca; yargı fonksiyonu da, Türk Milleti adına bağımsız mahkemelerce yerine getirilir.
Yasama fonksiyonu, genel ve soyut norm koyma, değiştirme ve kaldırma faaliyetidir.
Yürütme fonksiyonu, genel ve soyut normların belli kişi ve durumlara uygulanmasıdır.
Yargı fonksiyonu ise, genel anlamda devletin hukuk düzeninin devam etmesi ve kişilerin sübjektif haklarının korunması amacını güden faaliyetidir. Yargı fonksiyonu, biri şeklî (organik), diğeri maddi olmak üzere iki ölçütten hareketle tanımlanabilir.
YARGI FONKSİYONUNUN DEVLETİN DİĞER FONKSİYONLARI İLE İLİŞKİSİ
Yargı fonksiyonu, yasama ve yürütme işlevlerinden, tümüyle ayrı ve özel bir konumdadır. Devletin hukuk devleti olabilmesi ve hukukun üstünlüğü ilkesinin gerçekleştirilebilmesi için, yargı fonksiyonu, yasama ve yürütme fonksiyonlarının bütünüyle dışında kalmak zorundadır.
Mahkemelerin Bağımsızlığı İlkesi
Anayasamıza göre, yargı yetkisi, Türk Milleti adına bağımsız mahkemelerce kullanılır. Mahkemelerin bağımsızlığı çerçevesinde, hiçbir organ, makam, mercii veya kişi, yargı yetkisinin kullanılmasında mahkemelere ve hâkimlere emir ve talimat veremez; genelge gönderemez; tavsiye ve telkinde bulunamaz (Anayasa m. 138, II; Hâkim ve Savcılar K. m. 4, I). Mahkeme ve hâkimlere emir ve talimat verilemeyeceği, genelge gönderilemeyeceği, tavsiye ve teklinde bulunulamayacağına ilişkin bu kural, maddi anlamda yargı yetkisinin kullanılması ile sınırlıdır. Mahkemelerin, doğrudan doğruya hukuki uyuşmazlıkları çözme faaliyetleri dışındaki personelin yönetimi ve yazı işlerinin yürütülmesi gibi idari işlem ve faaliyetlerinde, bu yasaklar ya da sınırlamalar geçerli değildir. Yine görülmekte olan bir dava hakkında Yasama Meclisi’nde yargı yetkisinin kullanılması ile ilgili soru sorulamaz; görüşme yapılamaz veya herhangi bir beyanda bulunulamaz. Ayrıca, yasama ve yürütme organları ile idare, mahkeme kararlarına uymak zorundadır; bu organlar ve idare, mahkeme kararlarını hiçbir surette değiştiremez ve bunların yerine getirilmesini geciktiremez.
Hâkimlik Teminatı
Mahkemelerin organ olarak bağımsızlığı, ancak yargı fonksiyonunu ifa eden hâkimlerin hiçbir baskı veya tehditle karşılaşmaksızın görevlerini tam bir serbestlik ve tarafsızlıkla yerine getirebilmeleriyle gerçek bir anlam kazanır. Bu çerçevede, Anayasamızda hâkimlik teminatına ilişkin temel bazı ilkeler kabul edilmiştir. Hâkimler, azlonulamazlar ve kendileri istemedikçe 65 yaşından önce emekliye sevk edilemezler. Hâkimler, bir mahkemenin veya kadronun kaldırılması sebebiyle de olsa, aylık ve ödeneklerden ve diğer özlük haklarından yoksun kılınamazlar.
Adlî ve idari yargı hâkim ve savcıların özlük haklarına ilişkin olarak “mahkemelerin bağımsızlığı ve hâkimlik teminatı esaslarına göre kanunla” düzenleneceği öngörülmüştür. Karar yetkisi de “Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulu” na aittir.
Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulu, yirmi iki asıl ve on iki yedek üyeden oluşur; üç daire halinde
Çalışır. Kurul’un Başkanı Adalet Bakanıdır. Adalet Bakanlığı Müsteşarı Kurul’un tabiî üyesidir.
Kurul; Başkanlık, Genel Kurul, daireler ve hizmet birimlerinden oluşur. Kurul’un hizmet birimleri, Genel Sekreterlik ve Teftiş Kuruludur. Kurul, Adalet Bakanlığı’nın, bir mahkemenin kaldırılması veya yargı çevresinin değiştirilmesi konusundaki tekliflerini karara bağlar.
Yargı yetkisinin kullanımına ilişkin hususlar hariç olmak üzere hâkimlerin idari görevleri ile delilleri değerlendirme ve suçu niteleme yetkisi hariç olmak üzere savcıların adlî görevlerine ilişkin konularda genelge düzenlemek, Yargıtay ve Danıştay’a üye seçmek ve Anayasa ve kanunlarla verilen diğer görevleri yerine getirmek de Kurul’un diğer görevleridir.
MAHKEME KAVRAMI VE MAHKEMELERİN DEĞİŞİK ÖLÇÜTLERE GÖRE TASNİFİ
Mahkeme Kavramı
“Mahkeme”, etimolojik olarak, “hüküm” kökünden türetilmiş Osmanlıca bir kelimedir ve “hüküm verilen, muhakeme yapılan yer” anlamında kullanılır. Dar ve teknik anlamda mahkeme, devlet tarafından görevlendirilen ve adalet dağıtımı işiyle uğraşan yargılama yerlerini ifade eder. Geniş anlamda mahkeme ise, yargı fonksiyonunu yerine getirmeyi üstlenmiş olan tüm kuruluşlar şeklinde tanımlanabilir.
Türk Hukuku’nda mahkeme kurma görevi, münhasıran yasama organına, yani Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne aittir. özetleridir.
Yargılanacak olan uyuşmazlığın gerçekleşmesinden önce yürürlükte bulunan kanunlar aracılığıyla görevi ve yetkisi belirlenmiş olan mahkemenin hâkimine, tabii hâkim (doğal yargıç) denir.
Kanunî hâkim, görev ve yetkisi kanunla belli edilmiş olan mahkemenin hâkimidir.
Mahkemelerin Değişik Ölçütlere Göre Tasnifi
Tasnif ve sınıflandırma şu şekildedir:
1-Kuruluş ve çalışma biçimlerine göre mahkemeler
Tek hâkimli mahkemeler ve çok hâkimli (toplu) mahkemeler olarak ikiye ayrılırlar. Tek hâkimli mahkemeler, yalnızca bir tek hâkimin görev yaptığı mahkemelerdir. Çok hâkimli (toplu) mahkemeler ise, birden çok hâkimin görev yaptığı mahkemelerdir.
2-Yargı sistemine ilişkin derecelendirmede bulundukları yere göre mahkemeler, ilk derece mahkemeleri (bidayet mahkemeleri), ikinci derece mahkemeleri ve üst derece mahkemeleri olmak üzere üçe ayrılırlar. İlk derece mahkemeleri, bir davayı ilk evrede gören ve karara bağlayan yargı yerleridir. İkinci derece mahkemeleri ise, konusu uyuşmazlığın maddi ve hukuki yönünün tekrar incelenmesi olan istinaf kanun yoluna başvuru mercileri olup, ilk derece mahkemeleri ile üst derece mahkemeleri arasında yer alan mahkemelerdir.
3-Üst derece mahkemeleri (son derece mahkemeleri/yüksek mahkemeler), ilk ve ikinci derece mahkemelerinin hüküm ve kararlarının, kanun tarafından öngörülmüş bulunan yollara başvuru üzerine, sadece hukuka uygunluk ya da hem hukuka hem de vakıalara uygunluk yönünden doğruluğunu denetlemeye yönelik yargı yerleridir.
4-Görmeyi üstlenmiş oldukları uyuşmazlıkların niteliklerine ya da tarafların statülerine göre mahkemeler, genel görevli mahkemeler ve özel görevli mahkemeler (uzmanlık mahkemeleri) olarak ikiye ayrılır. Bakacakları işler, belirli kişi ve konulara göre sınırlandırılmamış bulunan, aksi belirtilmiş olmadıkça aynı yargılama hukuku disiplininin uğraş alanına giren her türlü işe bakan mahkemelere, genel görevli mahkemeler denir. Özel görevli mahkemeler (uzmanlık mahkemeleri) ise, belirli kişiler ya da meslek mensupları arasında çıkan uyuşmazlıklara veya belirli türdeki uyuşmazlıklara bakmak üzere kurulmuş olan mahkemelerdir.
GENEL OLARAK TÜRK YARGI ÖRGÜTÜ
Türk yargı örgütünün kuruluşuna ilişkin temel düzenlemeler, Anayasa’da yer almaktadır.
Yargı kolu (çeşidi/yolu/düzeni) ise, hukuki nitelik ve özellikleri itibariyle birbirine benzeyen uyuşmazlıkların aynı yargılama hukuku disiplinine ait ilke ve kurallar çerçevesinde çözüme kavuşturulmasından kaynaklanan kümeleşme olarak tanımlanabilir.
Yargı birliği sistemi, İngiltere, Amerika Birleşik Devletleri, Kanada, Avustralya, Güney Afrika gibi common law ülkelerinde uygulanır. Common law sisteminde, kamu hukuku-özel hukuk ayrımı yoktur. Hukuk bir bütündür. Kişiler arasındaki uyuşmazlıklar hangi hukuka göre çözümleniyorsa, devlet ile kişiler arasındaki uyuşmazlıklar da aynı hukuka göre çözümlenir. Bu sistemde yargı bir bütün olarak örgütlenmiş; adlî yargı, idari yargı diye ikiye bölünmemiştir.
Fransa, Almanya, İtalya gibi kara Avrupası ülkelerinde görülen sistem, yargı ayrılığı sistemidir. Bu sistemde kamu hukuku-özel hukuk ayrımı vardır ve özel kişilere ayrı hukuk, devlete ayrı hukuk uygulanır. Bu sistemin ayırıcı özelliği, adlî yargının dışında bir de idari yargının bulunmasıdır.
Türkiye’de yargı örgütü bakımından kabul edilen sistem, yargı ayrılığı sistemidir.
Anayasa’nın 146-160. maddelerinde öngörülen yüksek mahkemelerden hareketle altı temel yargı kolunun varlığından söz edilebilir.
1. Anayasa Mahkemesi ve Anayasa Yargısı,
2. Yargıtay ve Adlî Yargı,
3. Danıştay ve İdarî Yargı,
4. Askeri Yargıtay ve Askeri Ceza Yargısı,
5. Askerî Yüksek İdare Mahkemesi ve Askeri İdarî Yargı,
6. Uyuşmazlık Mahkemesi ve Uyuşmazlık Yargısı.
Bu yargı kolları aynı derecede ve eşittir. Yani birbirlerine altlık üstlük ilişkisi ile bağlı değildir.
ANAYASA YARGISI VE ANAYASA MAHKEMESİ
Anayasa yargısının temelini oluşturan ilkelerden ilki, “hukuk devleti ilkesidir.”
Anayasa yargısının temelini oluşturan ilkelerden ikincisi ise, “Anayasanın üstünlüğü ve bağlayıcılığı” ilkesidir.
Anayasa yargısı, geniş anlamda anayasa yargısı ve dar ve teknik anlamda anayasa yargısı olmak üzere ikiye ayrılır. özetleridir.
Geniş anlamda anayasa yargısı, doğrudan doğruya anayasaya uyulmasını sağlamak amacını güden her türlü yargı işlemini veya anayasa hukuku sorunlarının yargısal usuller içerisinde bir karara bağlanması sürecini ifade eder.
Dar ve teknik anlamda anayasa yargısından ise, kanunların ve diğer bazı yasama işlemlerinin, anayasaya uygunluğunun yargısal merciiler tarafından denetimi anlaşılır.
Yetkili Yargı Yeri Olarak Anayasa Mahkemesi
Anayasa Mahkemesi, Türk hukukunda ilk kez 1961 Anayasası ile kurulmuştur. Türk Anayasa Mahkemesi, “merkezîleşmiş anayasa yargısı” modelinin tipik bir örneğini teşkil eder. Anayasa Mahkemesi 17 üyeden kurulur.
Anayasa Mahkemesi’ne üye seçilebilmek için, 45 yaşın doldurulmuş olması kaydıyla; yükseköğretim kurumları öğretim üyelerinin profesör veya doçent unvanını kazanmış, avukatların en az yirmi yıl fiilen avukatlık yapmış, üst kademe yöneticilerinin yükseköğrenim görmüş ve en az yirmi yıl kamu hizmetinde fiilen çalışmış, birinci sınıf hâkim ve savcıların adaylık dahil en az yirmi yıl çalışmış olması şarttır.
Anayasa Mahkemesi üyeleri arasından gizli oyla ve üye tam sayısının salt çoğunluğu ile dört yıl için bir Başkan ve iki başkanvekili seçilir. Süresi bitenler yeniden seçilebilirler.
Anayasa Mahkemesi üyeleri, aslî görevleri dışında resmi veya özel hiçbir görev alamazlar. 65 yaşını doldurunca emekliye ayrılırlar.
Anayasa Mahkemesi üyeleri 12 yıl için seçilirler. Bir kimse iki defa Anayasa Mahkemesi üyesi seçilemez.
Görev ve Yetkileri
Anayasa Mahkemesi’nin temel görevi, anayasaya uygunluk denetimi yapmaktır.
Anayasa Mahkemesi norm denetimi görevini, “soyut norm denetimi” ya da “somut norm denetimi” olmak üzere iki değişik yoldan yerine getirir. Birincisine “iptal davası yolu”, ikincisine “itiraz (def’i) yolu” da denir.
Soyut norm denetimi (iptal davası yolu), Anayasa’da belirtilen bazı organların bir kanun aleyhine doğrudan doğruya Anayasa Mahkemesi’nde iptal davası açmaları ile gerçekleşen denetimdir.
Somut norm denetimi (itiraz/def’i yolu) ise, bir mahkemede görülmekte olan bir davanın karara bağlanmasının, o davada kullanılacak hukuk normunun Anayasa’ya uygun olup olmamasına bağlı olması halinde yapılan denetimdir.
Anayasa Mahkemesi, işin kendisine gelişinden başlamak üzere beş ay içinde kararını verir ve açıklar.
Bu süre içinde karar verilmezse, mahkeme, davayı yürürlükteki kanun hükümlerine göre sonuçlandırır.
Anayasa Mahkemesi’nin işin esasına girerek verdiği red kararının Resmi Gazete’de yayımlanmasından sonra on yıl geçmedikçe aynı kanun hükmünün Anayasa’ya aykırılığı iddiasıyla tekrar başvuruda bulunulamaz.
Anayasa Mahkemesi, bir yandan siyasî partilerin malî denetimlerini yaparken, diğer yandan da Anayasa’nın koyduğu kurallara aykırı hareket eden siyasî partilerin kapatılmaları veya devlet yardımından kısmen veya tamamen yoksun bırakılmaları talebiyle açılan davaları karara bağlar.
Anayasa Mahkemesi, aynı zamanda, yasama dokunulmazlığı kaldırılan veya milletvekilliğinin düşmesine karar verilen milletvekillerinin durumuyla ilgili itirazları da karara bağlar.
Anayasa Mahkemesi’nin bir diğer görevi de; Cumhurbaşkanı’nı, TBMM Başkanı’nı, Bakanlar
Kurulu üyelerini, Anayasa Mahkemesi, Yargıtay, Danıştay, Askeri Yargıtay, Askeri Yüksek İdare Mahkemesi Başkan ve üyelerini, Başsavcılarını, Cumhuriyet Başsavcı vekilini, Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulu ve Sayıştay Başkan ve üyelerini görevleriyle ilgili suçlardan dolayı “Yüce Divan” sıfatıyla yargılamaktır. Genelkurmay Başkanı, Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleri Komutanları ile Jandarma Genel Komutanı da görevleriyle ilgili suçlardan dolayı Yüce Divan’da yargılanırlar
Son olarak, Anayasa Mahkemesi, bireysel başvuruları karara bağlar. Bireysel başvuru, ancak ihlale yol açtığı ileri sürülen işlem, eylem ya da ihmal nedeniyle güncel ve kişisel bir hakkı doğrudan etkilenenler tarafından yapılabilir. Kamu tüzel kişileri bireysel başvuru yapamaz. Özel hukuk tüzel kişileri sadece tüzel kişiliğe ait haklarının ihlal edildiği gerekçesiyle bireysel başvuruda bulunabilir. Yalnızca Türk vatandaşlarına tanınan haklarla ilgili olarak yabancılar bireysel başvuru yapamaz.
Çalışma ve Yargılama Usulü
Anayasa Mahkemesi, iki bölüm ve Genel Kurul halinde çalışır. Bölümler, başkanvekili başkanlığında dört üyenin katılımıyla toplanır. Genel Kurul, Mahkeme Başkanı’nın veya Başkan’ın belirleyeceği başkanvekilinin başkanlığında en az on iki üye ile toplanır. Bölümler ve Genel Kurul, kararlarını salt çoğunlukla alır. Bireysel başvuruların kabul edilebilirlik incelemesi için komisyonlar oluşturulabilir.
Adli Yargı ÜNİTE-2
Adli yargıdan, “idarî yargının görev alanı dışında kalan ve genel olarak hukuk mahkemelerinin özel hukuk alanındaki yargısal faaliyetleri ile ceza kanunlarına göre suç sayılan fiiller hakkında devletin cezalandırma yetkisini kullanması ile ilgili faaliyetler” anlaşılır.
Medeni yargı (hukuk yargısı), hukuk mahkemelerinin özel hukuk alanında göstermiş oldukları yargısal faaliyetlerdir. Medeni yargı, çekişmeli yargı (nizalı kaza) ve çekişmesiz yargı (nizasız kaza) olarak ikiye ayrılır.
Çekişmeli yargı “iki taraf arasındaki bir uyuşmazlığın taraflardan birinin talebi üzerine, bağımsız hâkim, tarafından yargısal usule uyulmak ve iki tarafa iddia ve savunma hakkı tanınmak suretiyle objektif hukuka göre çözüme kavuşturulması” olarak tanımlanabilir.
Çekişmesiz yargı, kısaca, “ortada herhangi bir uyuşmazlığın ve hasmın bulunmadığı yargı türü” olarak tanımlanabilir.
Çekişmeli yargıyı çekişmesiz yargıdan ayıran birinci özellik, uyuşmazlığın bulunmamasıdır. Çekişmeli yargı ile çekişmesiz yargıyı birbirinden ayıran ikinci ölçüt ise, sübjektif hak yokluğu ölçütüdür.
Çekişmesiz yargıda dava söz konusu olmayıp, bu alandaki faaliyet “çekişmesiz yargı işi” olarak adlandırılmaktadır.
Ceza yargısı, ceza mahkemelerinin ceza hukuku alanındaki yargısal faaliyetidir. Başka bir anlatımla, ceza yargısı, ceza mahkemelerince, Türk Ceza Kanunu (TCK) hükümlerinin ve diğer kanunlarda yer alan ceza hükümlerinin, 5271 sayılı Ceza Muhakemesi Kanunu’nda (CMK) veya usule ilişkin özel düzenlemeler öngören diğer kanunlarda yer alan esaslara göre, genel olarak suç teşkil eden fiillere uygulanması faaliyetidir.
İLK DERECE HUKUK MAHKEMELERİ
Genel Görevli Hukuk Mahkemeleri
Medeni yargıda genel görevli hukuk mahkemeler, asliye hukuk mahkemeleri ve sulh hukuk mahkemeleri olarak ikiye ayrılır. Asliye mahkemeleri de kendi içinde, asliye hukuk mahkemeleri ve asliye ticaret mahkemeleri olarak ikiye ayrılmaktadır. özetleridir.
Sulh Hukuk Mahkemesi
Sulh hukuk mahkemeleri, genel görevli, tek hâkimli, ilk derece yargı yerleridir. Sulh hukuk mahkemesinde, kural olarak basit yargılama usulü uygulanır.
Sulh hukuk mahkemeleri, dava konusunun değer veya tutarına bakılmaksızın,
1. Kiralanan taşınmazların, İcra ve İflâs Kanunu’na göre ilâmsız icra yoluyla tahliyesine ilişkin hükümler ayrık olmak üzere, kira ilişkisinden doğan alacak davaları da dâhil olmak üzere tüm uyuşmazlıkları konu alan davalar ile bu davalara karşı açılan davaları,
2. Taşınır ve taşınmaz mal veya hakkın paylaştırılmasına ve ortaklığın giderilmesine ilişkin davaları,
3. Taşınır ve taşınmaz mallarda, sadece zilyetliğin korunmasına yönelik olan davaları,
4. HMK ile diğer kanunların, sulh hukuk mahkemesi veya sulh hukuk hâkimini görevlendirdiği davaları görür.
Asliye Hukuk Mahkemesi
Asliye hukuk mahkemeleri, genel görevli, tek hâkimli, ilk derece yargı yerleridir. Asliye hukuk mahkemesi, medeni yargıda, ilk derece hukuk mahkemeleri içerisindeki asıl görevli mahkemedir. Malvarlığına ilişkin davalarda, dava konusu mal veya hakkın değer ve miktarına bakılmaksızın asliye hukuk mahkemesi görevlidir. Şahıs varlığına ilişkin davalarda da görevli mahkeme, aksine bir düzenleme bulunmadıkça asliye hukuk mahkemesidir. Asliye hukuk mahkemesinde, kural yazılı yargılama usulü uygulanır.
Asliye Ticaret Mahkemesi
Asliye mahkemeleri, asliye hukuk ve asliye ticaret mahkemeleri olarak ikiye ayrılır. Asliye ticaret mahkemesi, aksine hüküm bulunmadıkça, dava olunan şeyin değerine veya tutarına bakılmaksızın tüm ticari davalara bakmakla görevlidir.
Asliye ticaret mahkemelerinde de, asliye hukuk mahkemelerinde olduğu gibi, kural olarak yazılı yargılama usulü uygulanır.
Özel Görevli Hukuk Mahkemeleri (Uzmanlık Mahkemeleri)
Aile Mahkemesi
Aile mahkemeleri, aile hukukundan doğan dava ve işlere bakmakla yükümlüdür. Aile mahkemesi kurulamayan yerlerde ise, aile mahkemesinin görev alanına giren dava ve işler, o yerde bulunan asliye hukuk mahkemesince görülür. Aile mahkemelerine, atanacakları bölgeye veya bir alt bölgeye hak kazanmış; adli yargıda görevli, tercihan evli ve çocuk sahibi, otuz yaşını doldurmuş ve aile hukuku alanında lisansüstü eğitim yapmış olan hâkimler arasından Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulunca atama yapılır. Aile mahkemesince karara bağlanan bu önlemlerin takip ve yerine getirilmesinde atanan psikolog, pedagog veya sosyal çalışmacılardan biri veya birkaçı görevlendirilebilir. Aile mahkemeleri, önlerine gelen dava ve işlerin özelliklerine göre, esasa girmeden önce, aile içindeki karşılıklı sevgi, saygı ve hoşgörünün korunması bakımından eşlerin ve çocukların karşı karşıya oldukları sorunları tespit ederek bunların sulh yoluyla çözümünü, gerektiğinde uzmanlardan da yararlanarak teşvik eder. Sulh sağlanamadığı takdirde yargılamaya devam olunarak esas hakkında karar verilir.
İş Mahkemesi
İş mahkemeleri, iş uyuşmazlıklarının yoğun olduğu il ve ilçelerde ayrı bir mahkeme olarak kurulmuştur. İş mahkemesi kurulan yerlerden, iş davalarının çok olduğu yerlerde, o yerdeki iş mahkemesinin birden fazla dairesi kurulabilir. Bu durumda, iş mahkemesinin her dairesine bir numara verilir ve bundan sonra, her daire kendi numarasıyla anılır. Bir yerde, birden fazla iş mahkemesi kurulmuşsa, bunlar arasındaki ilişki “iş dağılımı” ilişkisidir. Her iş mahkemesi nezdinde, bir kalem teşkilâtı bulunur. Kalem teşkilâtının başında bir yazı işleri müdürü yer alır; ayrıca yeteri kadar zabıt kâtibi, mübaşir ve hizmetli görev yapar.
Tüketici Mahkemesi
“Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun” (4077 s. K. ) ile bu Kanun’un uygulanmasıyla ilgili olarak çıkacak hür türlü uyuşmazlıkların çözümlenmesi amacıyla kurulmuşlardır. Tüketici sorunları hakem heyetine başvurulması zorunlu olan hallerde, hakem heyetince verilmiş bir karar olmaksızın, tüketici mahkemesinde doğrudan doğruya dava açılamaz.
Kadastro Mahkemesi
Kadastro mahkemeleri, kadastro işlerinin tamamlanmasına kadar yargı faaliyetini sürdürür.
Kadastro mahkemelerinin, konu (madde) bakımından görevleri ise, şunlardır:
1. Taşınmaz mal mülkiyetine ve sınırlı ayni haklara, tapuya tescil veya şerh edilecek veyahut beyanlar hanesinde gösterilecek sair haklara, sınır ve ölçü uyuşmazlıklarına, kadastroya ve tapu sicilini ilgilendiren benzeri davalara ve özel kanunlarca kendisine verilen işlere bakmak,
2. Kadastroya veya kadastro ile ilgili verasete ait uyuşmazlıkları çözümlemek, istek üzerine veraset belgesi vermek,
3. Yalnız kadastro işleri için geçerli ve sınırlı olmak üzere; velisi veya vasisi bulunmayan küçüklere ve kısıtlılara kayyım tayin etmek, bunların menfaatlerini korumak amacıyla Türk Medeni Kanunu’nun hâkimin iznini şart kıldığı hallerde bu izni vermek.
4. Yalnız kadastro işleri ile sınırlı olmak üzere Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanunu’nun 465 ve devamı maddeleri gereğince, adli yardım isteklerinin inceleyerek karara bağlamak
5. Hakkında kadastro tutanağı düzenlenen taşınmaz mallara ilişkin ihtiyatî tedbir kararlarını vermek ve bu kararı hemen o yerin kadastro ve tapu sicili müdürlüklerine bildirmek.
İcra Mahkemesi
İcra mahkemesi, bir icra hâkimi ve buna bağlı yazı işleri müdürü, yeteri kadar kâtip ve mübaşirden kuruludur. İşi çok olan yerlerde, ayrıca yeteri kadar icra hâkim yardımcısı bulunur. İcra mahkemesinin idari, danışma ve yargısal olmak üzere üç tür görevi vardır.
Fikrî ve Sınaî Haklar Hukuk Mahkemesi
Fikrî ve sınaî haklar hukuk mahkemeleri:
1. 551 sayılı Patent Haklarının Korunması Hakkındaki Kanun Hükmünde Kararname’de öngörülen tüm davalara
2. 554 sayılı Endüstriyel Tasarımların Korunması Hakkındaki Kanun Hükmünde Kararname’de öngörülen davalara
3. 555 sayılı Coğrafi İşaretlerin Korunması Hakkındaki Kanun Hükmünde Kararname’de öngörülen davalara
4. 556 sayılı Markaların Korunması Hakkındaki Kanun Hükmünde Kararname’de öngörülen davalara
5. 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu’nun düzenlediği hukuki ilişkilerden doğan davalara, dava konusunun miktarı dikkate alınmaksızın bakmakla görevlidir
Denizcilik İhtisas Mahkemesi
Denizcilik ihtisas mahkemesi, Türk Ticaret Kanunu’nun 4. kitabında belirlenen deniz ticaretine ilişkin uyuşmazlıklara bakar.
İLK DERECE CEZA MAHKEMELERİ
Genel Görevli Ceza Mahkemeleri
Adli yargı içinde yer alan genel görevli ceza mahkemeleri, sulh ceza, asliye ceza ve ağır ceza mahkemeleridir.
Sulh Ceza Mahkemesi
Sulh ceza mahkemeleri, genel görevli, tek hâkimli, ilk derece yargı yerleridir.
Asliye Ceza Mahkemesi
Asliye ceza mahkemeleri genel görevli, tek hâkimli, ilk derece yargı yerleridir.
Ağır Ceza Mahkemesi
Ağır ceza mahkemeleri, genel görevli, ilk derece yargı yerleri arasında yer alan toplu mahkemelerdir.
Ağır ceza mahkemelerinde, bir başkan ile yeteri kadar üye bulunur. Mahkeme, bir başkan ve iki üye ile toplanır.
Özel Görevli Ceza Mahkemeleri (Uzmanlık Mahkemeleri)
Özel Yetkili Ağır Ceza Mahkemesi
Çocuklar, özel yetkili ağır ceza mahkemelerinde yargılanamazlar ve bu mahkemelere özgü soruşturma ve kovuşturma hükümleri çocuklar bakımından uygulanmaz.
Çocuk Mahkemeleri
Çocuk mahkemeleri, ceza yargısı alanında özel görevli, tek hâkimli, ilk derece yargı yerleridir. Çocuk mahkemelerinde yapılan duruşmalarda Cumhuriyet savcısı bulunmaz. Mahkemelerin bulunduğu yerlerdeki Cumhuriyet savcıları, çocuk mahkemeleri kararlarına karşı kanun yoluna başvurabilirler.
Çocuk ağır ceza mahkemelerinde, bir başkan ile yeteri kadar üye bulunur ve mahkeme, bir başkan ve iki üye ile toplanır.
Cumhuriyet başsavcılıklarında bir çocuk bürosu kurulur. Çocuk bürosu; suça sürüklenen çocuklar hakkındaki soruşturma işlemlerini yürütür. Çocuklar hakkında tedbir alınması gereken durumlarda, gecikmeksizin tedbir alınmasını sağlar. Korunma ihtiyacı olan, suç mağduru veya suça sürüklenen çocuklardan yardıma, eğitime, işe, barınmaya ihtiyacı olan veya uyum güçlüğü çekenlere ihtiyaç duydukları destek hizmetlerini sağlamak üzere, ilgili kamu kurum ve kuruluşları ve sivil toplum kuruluşlarıyla işbirliği içinde çalışır ve bu gibi durumları çocukları korumakla görevli kurum ve kuruluşlara bildirir. Çocuk Koruma Kanunu ile ve diğer kanunlarla verilen görevleri yerine getirir
Fikrî ve Sınaî Haklar Ceza Mahkemesi
Fikrî ve sınaî haklar ceza mahkemeleri, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu ile 551 sayılı Patent
Haklarının Korunması, 554 sayılı Endüstriyel Tasarımların Korunması, 555 sayılı Coğrafi işaretlerin Korunması ve 556 sayılı Markaların Korunması Hakkında Kanun Hükmündeki Kararnameler’den kaynaklanan ceza davalarını görürler
İcra (Ceza) Mahkemesi
İcra mahkemesinin görevlerinden biri de, İcra ve İflâs Kanunu’nda belirlenen icra ve iflâs suçlarının bir kısmına bakmaktır.
Trafik Mahkemesi
Sürücü belgelerinin geçici olarak geri alınması hariç olmak üzere, 13. 10. 1983 günlü ve 2918 sayılı
Karayolları Trafik Kanunu’nda (2918 s. K.) yazılı olan; hafif para cezasını veya bununla birlikte hafif hapis cezasını, belgelerin geri alınması ve iptali veya işyerlerinin kapatılması cezasını gerektiren suçlarla ilgili davalara bakması için trafik mahkemelerinin kurulması öngörülmüştür.
Kadastro Mahkemesi
Kadastro mahkemelerinin, Kadastro Kanunu’nun 42. maddesi uyarınca, ceza verme yetkileri de vardır.
Bu nedenle söz konusu hükmün uygulanmasını konu alan yargılama faaliyeti açısından, bu mahkemeler aynı zamanda birer özel ceza mahkemesi konumundadırlar.
CUMHURİYET BAŞSAVCILIĞI
Mahkeme kuruluşu bulunan her il merkezi ve ilçede o il veya ilçenin adı ile anılan bir Cumhuriyet başsavcılığı kurulur. Cumhuriyet başsavcılığında, bir Cumhuriyet başsavcısı ve yeteri kadar Cumhuriyet savcısı bulunur. Gerekli görülen yerlerde Adalet Bakanlığı’nın önerisi üzerine Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulu’nun kararıyla bir veya birden fazla Cumhuriyet başsavcı vekili atanır. Her Cumhuriyet başsavcılığında, yazı işleri müdürlüğü ile Adalet Bakanlığınca gerekli görülen yerlerde ayrıca idarî, malî ve teknik işlerle ilgili müdürlükler kurulur. Her müdürlükte bir müdür ile yeterli sayıda memur bulunur.
Cumhuriyet başsavcılığının görevleri, kamu davasının açılmasına yer olup olmadığına karar vermek üzere soruşturma yapmak veya yaptırmak, kanun hükümlerine göre, yargılama faaliyetlerini kamu adına izlemek, bunlara katılmak ve gerektiğinde kanun yollarına başvurmak, kesinleşen mahkeme kararlarının yerine getirilmesi ile ilgili işlemleri yapmak ve izlemek ve kanunlarla verilen diğer görevleri yapmaktır.
Cumhuriyet başsavcısının görevleri ise, Cumhuriyet başsavcılığını temsil etmek, Başsavcılığın verimli, uyumlu ve düzenli bir şekilde çalışmasını sağlamak, iş bölümünü yapmak, gerektiğinde adlî göreve ilişkin işlemleri yapmak, duruşmalara katılmak ve kanun yollarına başvurmak ve kanunlarla verilen diğer görevleri yapmaktır.
Cumhuriyet başsavcı vekili ise, Cumhuriyet başsavcısının verdiği görevleri yerine getirmekle,
Cumhuriyet savcılarının adlî ve idarî görevlerine ilişkin işlemlerini inceleyip Cumhuriyet başsavcısına bilgi vermekle, gerektiğinde adlî göreve ilişkin işlemleri yapmak, duruşmalara katılmak ve kanun yollarına başvurmakla ve Cumhuriyet başsavcısının yokluğunda ona vekâlet etmekle görevlidir.
Cumhuriyet savcısının görevleri ise, adlî göreve ilişkin işlemleri yapmak, duruşmalara katılmak ve kanun yollarına başvurmak, Cumhuriyet başsavcısı tarafından verilen adlî ve idarî görevleri yerine getirmek, gerektiğinde Cumhuriyet başsavcısına vekâlet etmek ve kanunlarla verilen diğer görevleri yapmaktır.
İKİNCİ DERECE YARGI YERİ OLARAK BÖLGE ADLİYE (İSTİNAF) MAHKEMELERİ
Bölge adliye (istinaf) mahkemelerinin kuruluş, görev ve yetkileri, 5235 sayılı Kanun ile düzenlemiştir.
Kuruluşu
Bölge adliye (istinaf) mahkemeleri, bölgelerin coğrafi durumları ve iş yoğunluğu göz önünde tutularak belirlenen yerlerde, Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulu’nun olumlu görüşü alınarak Adalet Bakanlığı tarafından kurulur (5235 s. K. m. 25). Yukarıda açıklandığı üzere, şu an itibariyle, on beş yerde bölge adliye mahkemesinin kuruluşmuş bulunmaktadır.
Başkanlık
Her bölge adliye mahkemesinde bir başkan bulunur ve Başkanlık, başkan ile yazı işleri müdürlüğünden Oluşur.
Bölge Adliye Mahkemesi Başkanlar Kurulu
Bölge Adliye Mahkemesi Başkanlar Kurulu, bölge adliye mahkemesi başkanı ile daire başkanlarından oluşur.
Bölge Adliye Mahkemesi Başkanlar Kurulu’nun görevleri; bölge adliye mahkemesi hukuk ve ceza dairelerinin numaralarını ve aralarındaki işbölümünü belirlemek, daireler arasında çıkan iş bölümü uyuşmazlıklarını karara bağlamak, hukuki veya fiilî nedenlerle bir dairenin kendi üyeleri ile toplanamadığı durumlarda ilgisine göre diğer dairelerden kıdem ve sıraya göre üye görevlendirmek, resen veya bölge adliye mahkemesinin ilgili hukuk veya ceza dairesinin ya da Cumhuriyet başsavcısının, Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanunu veya Ceza Muhakemeleri Kanunu’na göre istinaf yoluna başvurma hakkı bulunanların, benzer olaylarda bölge adliye mahkemesi hukuk veya ceza dairelerince verilen kesin nitelikteki kararlar arasında ya da bu mahkeme ile başka bir bölge adliye mahkemesi hukuk veya ceza dairelerince verilen kesin nitelikteki kararlar arasında uyuşmazlık bulunması durumunda bu uyuşmazlığın giderilmesini gerekçeli olarak istemeleri üzerine, kendi görüşlerini de ekleyerek Yargıtay Birinci Başkanlığı’ndan istemek ve kanunlarla verilen diğer görevleri yerine getirmektir.
Cumhuriyet Başsavcılığı
Cumhuriyet Başsavcılığı, Cumhuriyet başsavcısı ve yeteri kadar Cumhuriyet savcısından oluşur. En kıdemli Cumhuriyet savcısı, Cumhuriyet başsavcı vekili olarak görev yapar.
Bölge Adliye Mahkemesi Adalet Komisyonu
Her bölge adliye mahkemesinde bir Bölge Adliye Mahkemesi Adalet Komisyonu bulunur. Adalet komisyonunun görevleri, bölge adliye mahkemeleri hâkim ve savcıları dışında kalan personeli hakkında, kanunlarla adli yargı ilk derece mahkemesi adalet komisyonuna verilen tüm görevleri yerine getirmek ve ayrıca, kanunlarla verilen diğer görevleri yapmaktır.
Bölge Adliye Mahkemeleri Hukuk ve Ceza Daireleri
Bölge adliye mahkemesi hukuk dairelerinin görevleri şunlardır:
1. Adli yargı ilk derece hukuk mahkemelerinden verilen ve kesin olmayan hüküm ve kararlara karşı yapılan başvuruları inceleyip karara bağlamak,
2. Yargı çevresi içerisinde bulunan adli yargı ilk derece hukuk mahkemeleri arasındaki yetki ve görev uyuşmazlıklarını çözmek,
3. Yargı çevresindeki yetkili adli yargı ilk derece hukuk mahkemesinin bir davaya bakmasına fiilî veya hukuki bir engel çıktığı veya iki mahkemenin yargı sınırları kapsamının belirlenmesinde tereddüt edildiği takdirde, o davanın bölge adliye mahkemesi yargı çevresi içerisinde başka bir hukuk mahkemesine nakline veya yetkili mahkemenin tayinine karar vermek,
4. Kanunlarla verilen diğer görevleri yapmak.
Bölge adliye mahkemesi ceza dairelerinin görevleri şunlardır:
1. Adli yargı ilk derece ceza mahkemelerince verilen ve kesin olmayan hüküm ve kararlara karşı yapılacak başvuruları inceleyip karara bağlamak,
2. Yargı çevresi içerisinde bulunan adli yargı ilk derece ceza mahkemeleri arasındaki yetki ve görev uyuşmazlıklarını çözmek,
3. Yargı çevresindeki adli yargı ilk derece ceza mahkemeleri hâkimlerinin davayı görmeye hukuki veya fiilî engellerinin çıkması hâlinde, o davanın bölge adliye mahkemesi yargı çevresi içerisinde başka bir adli yargı ilk derece ceza mahkemesine nakli hakkında karar vermek,
4. Kanunlarla verilen diğer görevleri yapmak.
Görevleri ve Yetkileri
Bölge adliye mahkemeleri, adli yargı ilk derece mahkemeleri tarafından verilen ve kesin olmayan hüküm ve kararlara karşı yapılacak başvuruları (istinaf başvurularını) inceleyip karara bağlar. Bunun dışında, kanunlarla verilen diğer görevleri yapar.
ÜST DERECE YARGI YERİ OLARAK YARGITAY
Yargıtay, Türkiye Cumhuriyeti Anayasası ile bu Kanun ve diğer kanunların hükümlerine göre görev yapan bağımsız bir yüksek mahkemedir. Yargıtay; Birinci Başkanlık, daireler, Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığı, bürolar ve idarî birimlerden oluşur. Yargıtay’ın karar organları ise, daireler, hukuk genel kurulu, ceza genel kurulu, büyük genel kurul, başkanlar kurulları, birinci başkanlık kurulu, yüksek disiplin kurulu ve yönetim kuruludur. Yargıtay’ın idarî birimleri ise, Yayın Kurulu, Tasnif Kurulu, Yayın İşleri Müdürlüğü, Sağlık müdürlüğü ile Eğitim ve Sosyal İşler Müdürlüğü, Bilgi İşlem Merkezi Müdürlüğü’dür.
Yargıtay Hukuk veya Ceza Genel Kurulları;
a. Aynı veya farklı yer bölge adliye mahkemelerinin kesin olarak verdikleri kararlar bakımından hukuk daireleri arasında veya ceza daireleri arasında uyuşmazlık bulunursa,
b. Yargıtay hukuk daireleri arasında veya ceza daireleri arasında içtihat uyuşmazlıkları bulunursa,
c. Yargıtay dairelerinden biri; yerleşmiş içtihadından dönmek isterse, benzer olaylarda birbirine uymayan kararlar vermiş bulunursa, bunları içtihatların birleştirilmesi yoluyla kesin olarak karara bağlar.
Görev ve Yetkileri
Yargıtay, bugün için, adli yargı ilk derece mahkemelerince (bölge adliye mahkemeleri çalışmaya başladıktan sonra, bölge adliye mahkemelerince) verilen ve kanunun başka bir adli yargı merciine bırakmadığı temyizi mümkün nihai kararları, temyiz talebi üzerine, son merci olarak inceleyip karara bağlar. Yargıtay’ın görevlerinden biri de ülkede adli yargı alanında içtihat birliğini gerçekleştirmektir. Yargıtay, kanunlarla gösterilen belli davalara ise ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar.
İdari Yargı ve Askeri İdari Yargı ÜNİTE-3
İdari yargı, genel olarak, idarenin kamu gücüne dayalı olarak yaptığı, kamu hukuku kurallarına tâbi işlem, eylem ve sözleşmelerinden doğan uyuşmazlıkları çözümlemekle görevli yargı koludur.
İDARİ YARGI
Danıştay, idari yargı kolunda ilk ve son derece mahkemesi olarak faaliyet göstermektedir. İdari yargı kolu içerisinde yer alan yargı yerlerinden idare ve vergi mahkemeleri, ilk derece mahkemesi; bölge idare mahkemeleri ise, üst derece mahkemesi olarak görev yapmaktadır.
A-İlk Derece İdare Mahkemeleri
1-İdare Mahkemeleri
İdare mahkemeleri, bölgelerin coğrafi durumları ve iş hacmi göz önünde tutularak Adalet
Bakanlığınca kurulur ve yargı çevreleri tespit olunur. İdare mahkemelerinin kuruluş ve yargı çevrelerinin tespitinde, İçişleri ve Maliye Bakanlıkları’nın görüşleri alınır.
İdare mahkemelerinin olağan çalışma yöntemi kurul olarak toplanıp karar vermedir. Bununla birlikte, uyuşmazlık miktarı her yıl yeniden belirlenen “yeniden değerleme oranı”nda arttırılan parasal sınırı aşmayan ve konusu belli parayı içeren idari işlemlere karşı açılan iptal davaları ile tam yargı davaları, kurul halinde değil, idare mahkemesi hâkimlerinden biri tarafından çözümlenir
İdare mahkemelerinde inceleme, kural olarak evrak üzerinde yapılır ve idari yargılama usulünde, delillerin araştırılmasında kendiliğinden (re’sen) araştırma ilkesi uygulanır.
2-Vergi Mahkemeleri
Vergi mahkemeleri, bölgelerin coğrafi durumları ve iş hacmi göz önünde tutularak Adalet Bakanlığınca kurulur ve yargı çevreleri tespit olunur. İdare ve vergi mahkemelerinin kuruluş ve yargı çevrelerinin tespitinde, İçişleri ve Maliye Bakanlıkları’nın görüşleri alınır.
Vergi mahkemelerinin de olağan çalışma yöntemi, kurul olarak toplanıp karar vermedir. Bununla birlikte, yukarıda belirtilen uyuşmazlıklardan kaynaklanan ve toplam değeri her yıl yeniden belirlenen “yeniden değerleme oranı”nda arttırılan parasal sınırı aşmayan aşmayan davalar vergi mahkemesi hâkimlerinden biri tarafından çözümlenir.
Vergi mahkemelerinde de inceleme, kural olarak evrak üzerinde yapılır ve delillerin araştırılmasında kendiliğinden (re’sen) araştırma ilkesi uygulanır.
B-BÖLGE İDARE MAHKEMELERİ
Bölge idare mahkemeleri, bölge idare mahkemesi başkanı ile iki üyeden oluşur; üye tam sayısı ile toplanır ve oy çokluğu ile karar verir. Mahkeme başkanlarının kanuni sebeplerle yokluğunda, başkanlığa en kıdemli üye vekâlet eder, aynı sebeplerle üye noksanlığı ise, bölgedeki idare ve vergi mahkemesi hâkimlerinden kıdem sırasına göre tamamlanır.
Bölge idare mahkemelerinin görevlerinden ilki, yargı çevrelerinde bulunan idare ve vergi mahkemelerinin tek hâkimle verdiği kararlara karşı yapılan itirazları incelemek ve kesin olarak karara bağlamaktır.
Bunun yanı sıra, bölge idare mahkemeleri, yargı çevrelerinde bulunan idare ve vergi mahkemelerinin;
İlk ve orta öğretim öğrencilerinin sınıf geçmelerine ve notlarının tespitine ilişkin işlemlerden,
Valilik, kaymakamlık ve yerel yönetimler ile bakanlıkların ve diğer kamu kurum ve kuruluşlarının taşra teşkilâtındaki yetkili organları tarafından kamu görevlileri hakkında tesis edilen geçici görevlendirme, görevden uzaklaştırma, yolluk, lojman ve izinlerine ilişkin idari işlemlerden,
3091 sayılı Taşınmaz Mal Zilyedliğine Yapılan Tecavüzlerin Önlenmesi Hakkında Kanunun uygulanmasından,
2022 sayılı 65 Yaşını Doldurmuş Muhtaç, Güçsüz ve Kimsesiz Türk Vatandaşlarına Aylık
Bağlanması Hakkında Kanun ile 3294 sayılı Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışmayı Teşvik Kanunu gereğince kamu kurum ve kuruluşları tarafından sosyal yardım amacıyla bağlanan aylık ve yapılan sosyal yardımlarla ilgili uygulamalardan,
213 sayılı Vergi Usul Kanunu uyarınca verilen işyeri kapatma cezalarından kaynaklanan uyuşmazlıklarla ilgili olarak kurul halinde verdikleri nihaî kararları da itiraz üzerine inceleyerek kesin olarak hükme bağlar.
DANIŞTAY
Danıştay başkanının seçeceği bir üye Danıştay Genel Sekreterliği görevini yapar.
Danıştay; ondördü dava, biri idari daire olmak üzere onbeş daireden oluşur. Her dairede bir başkan ile yeteri kadar üye bulunur. Kurullar, bir başkan ve dört üyenin katılmasıyla toplanır, salt çoğunluk ile karar verir. Üye sayısının yeterli olması halinde birden fazla kurul oluşturulabilir. Bu durumda, oluşturulan diğer kurullara, kurulda yer alan en kıdemli üye başkanlık eder. Görüşmeler gizli yapılır.
Danıştay dava daireleri, kanunlarda ilk derece mahkemesi olarak Danıştay’ın görevli kılındığı idari uyuşmazlık ve davalara bakmak ve idare ve vergi mahkemelerince verilen nihai kararları temyiz yoluyla incelemek ve karara bağlamakla görevlidir.
Danıştay’ın tek idari dairesi olan 1. Daire ise, Başbakanlık veya Bakanlar Kurulunca gönderilen kanun tasarı ve tekliflerini, Başbakanlıktan gönderilen tüzük tasarılarını, kamu hizmetleri ile ilgili imtiyaz şartlaşma ve sözleşmelerini, idari makamlar arasında görev ve yetkiden doğan ve Başbakanlık’tan gönderilen uyuşmazlıkları, kanunlarında Danıştay'dan alınacağı yazılı bulunan düşüncelere ilişkin istekleri, Danıştayca istişari mahiyette incelenmek ve düşüncesini bildirmek için Cumhurbaşkanlığı veya Başbakanlıktan gönderilecek işleri, 2942 sayılı Kamulaştırma Kanunu’nun otuzuncu maddesinin uygulanmasından çıkan uyuşmazlıkları, memurlar ve diğer kamu görevlilerinin yargılanmalarına ilişkin mevzuat uyarınca görülecek işleri inceler ve gereğine göre karara bağlar veya düşüncesini bildirir.
Danıştay Genel Kurulu
Danıştay Genel Kurulu, Danıştay Kanunu ve diğer kanunlarla bu Kurul’a verilen seçim görevleri ile diğer görevleri yapar ve Danıştay Kanunu’nda öngörülen içtüzük ve yönetmelikleri kabul eder.
İdari İşler Kurulu
İdari İşler Kurulu, kamu hizmetleri ile ilgili imtiyaz şartlaşma ve sözleşmelerini, kanunlarda Danıştay
İdari İşler Kurulu’nda görüşüleceği yazılı olan işleri, Danıştay idari daire ve kurulları arasında çıkacak görev uyuşmazlıklarını, yukarıda yazılı olanlardan başka idari dairelerden çıkan işlerden Danıştay başkanının havale edeceği işleri, memurlar ve diğer kamu görevlilerinin yargılanmalarına ilişkin mevzuat uyarınca ilgili dairece birinci derecede verilen men'i muhakeme kararlarını kendiliğinden, lüzumu muhakeme kararlarını ise itiraz üzerine inceler ve gereğine göre karara bağlar veya düşüncesini bildirir
İdari ve Vergi Dava Daireleri Kurulları
İdari Dava Daireleri Kurulu, idare mahkemelerinden verilen ısrar kararları ile idari dava dairelerinden ilk derece mahkemesi olarak verilen kararları; Vergi Dava Daireleri Kurulu ise vergi mahkemelerinden verilen ısrar kararları ile vergi dava dairelerinden ilk derece mahkemesi olarak verilen kararları temyizen inceler.
İçtihadları Birleştirme Kurulu
İçtihatları Birleştirme Kurulu, dava dairelerinin veya idari ve vergi dava daireleri kurullarının kendi kararları veya ayrı ayrı verdikleri kararlar arasında aykırılık veya uyuşmazlık görüldüğü ya da birleştirilmiş içtihatların değiştirilmesi gerekli görüldüğü takdirde, Danıştay başkanının havalesi üzerine, Başsavcının düşüncesi alındıktan sonra işi inceler ve lüzumlu görürse, içtihadın birleştirilmesi veya değiştirilmesi hakkında karar verir.
Başkanlık Kurulu: Başkanlık Kurulu; Danıştay başkanının başkanlığında, üçü daire başkanı üçü Danıştay üyesi olmak üzere altı asıl ve ikisi daire başkanı ikisi Danıştay üyesi olmak üzere dört yedek üyeden oluşur.
Başkanlık Kurulu, üyelerin görev yerlerini, dairelerin iş durumunu ve ihtiyaçlarını göz önünde tutarak belirlemekle, zorunlu hallerde, daire başkanı ve üyelerin dairelerini değiştirmekle, Danıştay tetkik hâkimlerinin çalışacakları daireleri, kurulları ve görecekleri işleri belli etmek ve gerektiğinde yerlerini değiştirmekle, yetkili merciin neresi olduğu belirtilmemiş olan yönetim işlerini belli etmek veya bu işleri yapmakla ve kanunlarla verilen diğer görevleri yerine getirmekle görevlidir.
Başkanlar Kurulu
Başkanlar Kurulu, özel kanunlarda başkaca hüküm bulunmadığı takdirde, dava daireleri arasındaki iş bölümü karar tasarısını hazırlamakla görevlidir (2575 s. K. m. 27). Bunun yanı sıra, Başkanlar Kurulu, iş yükü bakımından zorunluluk doğması durumunda, vergi dava dairelerinin birini idari dava dairesi olarak, idari dava dairelerinin birini vergi dava dairesi olarak görevlendirebilir. Görevlendirilen dairedeki dosyaların vergi ve idari uyuşmazlıklara ilişkin görev ayrımı glerek hangi daireye ve nasıl devredileceği, görevlendirilen daireye görevlendirildiği alan içinde hangi daire işlerinin verileceği hususları Başkanlar Kurulu kararıyla belirlenir.
Yüksek Disiplin Kurulu
Yüksek Disiplin Kurulu, Danıştay Kanunu hükümleri dairesinde Danıştay Başkanı, Başsavcı, başkan vekilleri, daire başkanları ve üyeler hakkında, disiplin kovuşturması yapılmasına ve disiplin cezası uygulanmasına karar verir ve Danıştay Kanunu ile görevli kılındığı diğer işleri görür.
Disiplin Kurulu
Disiplin Kurulu, Danıştay memurları hakkında Yüksek Disiplin Kurulu görevlerini yapar; Danıştay memurları hakkında memurlar ve diğer kamu görevlilerinin yargılanmalarına ilişkin mevzuat uyarınca birinci derecede karar verir; Danıştay memurları hakkında 657 sayılı Devlet Memurları Kanunu’nun 226. maddesinin (B) bendinde yazılı görüşme ve danışma kurulu görevini yapar.
Danıştay Meslek Mensupları
Danıştay meslek mensupları, Danıştay Başkanı, Danıştay Başsavcısı, Danıştay başkanvekili, daire başkanları ile üyelerdir.
Danıştay Başkanı, Başsavcısı, başkanvekilleri ve daire başkanları, Danıştay üyeleri arasından
Danıştay Genel Kurulunca seçilirler. Danıştay başkanı ve başsavcısı seçilebilmek için dört yıl, başkan vekili ve daire başkanı seçilebilmek için üç yıl süre ile Danıştay üyeliği yapmış olmak zorunludur. Danıştay başkanı, başsavcısı, başkanvekilleri ve daire başkanlarının görev süreleri dört yıldır. Süresi bitenler yeniden seçilebilirler, yeniden seçilemeyenler ile seçime girmeyenler veya süreleri dolmadan bu görevlerden çekilenler Danıştay üyeliği görevlerine devam ederler.
Danıştay tetkik hâkimleri ile savcıları, beş yıl meslekte hizmet etmiş ve olumlu sicil almış idari yargı hâkimleri arasından Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulunca atanırlar.
Görev ve Yetkileri
Danıştay, idare ve vergi mahkemelerince verilen nihai kararlara karşı yapılan temyiz başvurularını üst derece mahkemesi sıfatıyla inceler ve karara bağlar. Yine Danıştay’ın ilk derece mahkemesi olarak verdiği nihai kararlara karşı yapılan temyiz başvuruları ile Danıştay dairelerince yürütmenin durdurulması istemleri hakkında verilen kararlara karşı yapılan itiraz başvuruları Danıştay tarafından incelenerek karara bağlanır. Danıştay, yargısal görevleri yanında merkezi idarenin danışma organı sıfatıyla idari görevler de yerine getirmektedir: Danıştay İdari Dairesi ve İdari İşler Kurulu tarafından yerine getirilen bu görevler arasında özellikle, Başbakanlık veya Bakanlar Kurulunca gönderilen kanun tasarı ve tekliflerini, Başbakanlık’tan gönderilen tüzük tasarılarını, kamu hizmetleri ile ilgili imtiyaz şartlaşma ve sözleşmelerini, idari makamlar arasında görev ve yetkiden doğan ve Başbakanlık’tan gönderilen uyuşmazlıkları, kanunlarında Danıştay'dan alınacağı yazılı bulunan düşüncelere ilişkin istekleri, Danıştayca istişari mahiyette incelenmek ve düşüncesini bildirmek için Cumhurbaşkanlığı veya Başbakanlık’tan gönderilecek işleri, 2942 sayılı Kamulaştırma Kanunu’nun 30. Maddesinin uygulanmasından çıkan uyuşmazlıkları, memurlar ve diğer kamu görevlilerinin yargılanmalarına ilişkin mevzuat uyarınca görülecek işleri incelemek yer almaktadır.
Danıştay, gerek idari, gerekse yargısal görevlerini kurul halinde yerine getirir.
ASKERİ İDARİ YARGI
Askeri Yüksek İdare Mahkemesi’nin organları, daireler, Daireler Kurulu, Başkanlar Kurulu, Yüksek
Disiplin Kurulu ve Genel Kurul’dur (AİYMK m. 5). Mahkeme’nin personeli ise, Askeri Yüksek İdare
Mahkemesi başkan, başsavcı, daire başkanları, üyeler ve genel sekreter; savcılar; genel sekreterlik ve sekreterlik personeli; daire müdürlüğü, tasnif ve yayın bürosu personeli ve kadroda gösterilen diğer personeldir.
Askeri Yüksek İdare Mahkemesi Başkanlar Kurulu’nun hâkim sınıfından seçeceği bir üye genel sekreterlik görevini yapar. Genel sekreter, Başkana bağlıdır. Genel sekreterliğe yeteri kadar yardımcı personel verilir. Ayrıca Başsavcılık’ta, Daireler Kurulu’nda ve dairelerde yazı ve sair işlemleri yürütecek birer kalem teşkilatı kurulur.
Daireler
Daireler, asker kişileri ilgilendiren ve askeri hizmete ilişkin idari işlem ve eylemlerden dolayı; yetki, sebep, şekil, konu ve maksat yönlerinden biri ile hukuka aykırı olduklarından bahisle menfaatleri ihlâl edilenler tarafından açılacak iptal davaları ile aynı idari işlem ve eylemlerin haklarını ihlal etmesi halinde açılacak tam yargı davalarından, Daireler Kurulu’nun görev alanı dışında kalanları, ilk ve son derece mahkemesi olarak incelemek ve karara bağlamakla görevlidirler. Birinci Daire, atanma, yer değiştirme, nasıp, sicil, kademe ilerletilmesi, terfi, emeklilik, maluliyet, aylık ve yolluklara ilişkin iptal ve tam yargı davalarını çözümlerken; İkinci Daire, istifa, hizmet yükümlülüğü, askeri akademiler, askeri öğrenci ve yedek subay işlemleri ile Birinci Daire’nin görevi dışında kalan işlem ve eylemlerden doğan iptal ve tam yargı davalarını çözümler.
Daireler Kurulu
Asker kişilere ve askeri hizmete ilişkin olmak şartıyla, birden fazla dairenin görevine taalluk eden davalar, Askeri Yüksek İdare Mahkemesi’nin daireleri arasında çıkan görev ve yetki uyuşmazlıkları,
Bakanlar Kurulu kararlarına karşı açılan davalar, Danıştay'dan alınan düşünceler üzerine uygulanan eylem ve işlemler hakkında açılan davalar, Askeri Yüksek İdare Mahkemesi başkanının veya başsavcının ya da dairelerin prensibe taalluk eden hususlarda Daireler Kurulunda görüşülmesini uygun gördükleri davalar Daireler Kurulu tarafından çözümlenir.
Başkanlar Kurulu
Başkanlar Kurulu; AYİMK ile görevli kılındığı işler ile Askeri Yüksek İdare Mahkemesi başkanının
Kurul’da görüşülmesini uygun gördüğü idari işler hakkında gereğine göre, karar verir veya düşüncesini bildirir.
Yüksek Disiplin Kurulu
Yüksek Disiplin Kurulu, Askeri Yüksek İdare Mahkemesi başkanı, başsavcı, daire başkanları ve üyelerinin hâkimlik ve askerlik vakar ve onuruna dokunan, şahsi haysiyet ve itibarını kıran veya görev gereklerine uymayan davranışlarından dolayı haklarında disiplin kovuşturması yapar ve eylemin ağırlığına göre; uyarma, kınama, görevden çekilmeye davet işlemlerinden birini uygular.
Genel Kurul
Genel Kurul’un görevleri, gerektiğinde uyuşmazlık mahkemesine üye seçmek, Yüksek Disiplin
Kurulu kararlarına karşı yapılan itirazları incelemek ve karara bağlamak, dairelerin veya Daireler
Kurulu’nun kendi kararları veya ayrı ayrı verdikleri kararlar arasında aykırılık veya uyuşmazlık görüldüğü veyahut birleştirilmiş içtihatların değiştirilmesi gerekli sayıldığı takdirde, başsavcının düşüncesi alındıktan sonra işi incelemek ve gerektiğinde, içtihadın birleştirilmesi veya değiştirilmesi hakkında karar vermek, AYİMK’nun 91. maddesinde yazılı içtüzüğü yapmak, kanunlarda gösterilen diğer görevleri yapmaktır.
Askeri Yüksek İdare Mahkemesi Üyeleri
Askeri Yüksek İdare Mahkemesi’nin askeri hâkim sınıfından olan üyeleri, bu sınıftan olan başkan ve üyeler tam sayısının salt çoğunluğu ile her boş yer için gösterilecek üç aday arasından; diğer üyeleri ise, Genelkurmay Başkanlığınca her boş yer için gösterilecek üç aday arasından Cumhurbaşkanınca Seçilmektedir.
Görev ve Yetkileri
Askeri Yüksek İdare Mahkemesi, askeri olmayan makamlarca tesis edilmiş olsa bile, asker kişileri ilgilendiren ve askeri hizmete ilişkin idari işlem ve eylemlerden doğan uyuşmazlıkların ilk ve son derece mahkemesi olarak yargı denetimini ve diğer kanunlarda gösterilen görevleri yapar.
Askeri Ceza Yargısı ve Uyuşmazlık Yargısı ÜNİTE-4
Askeri ceza yargısı, askeri mahkemelerin ceza hukuku alanındaki yargısal faaliyetlerini konu alan yargı çeşididir.
ASKERİ CEZA YARGISI
Askeri ceza yargısı, genel askeri ceza yargısı ve askeri disiplin ceza yargısı olarak ikiye ayrılır. Genel askeri ceza yargısı, askeri disiplin ceza yargısı dışında kalan askeri yargı alanı olup, esas itibarıyla asker kişilerin Askeri Ceza Kanunu’nda suç olarak öngörülen fiillerden ötürü cezalandırılmasını konu alır. Askeri düzen içinde, emir ve komuta zincirine uyulmasının sağlanması ile hiyerarşik yapılanmanın korunması amacını güden askeri yargı türüne ise, askeri disiplin ceza yargısı denir.
Askeri Mahkemeler
Askeri mahkemeler; kolordu, ordu, (deniz ve havada eşidi) ve kuvvet komutanlıkları ile Genelkurmay Başkanlığı nezdinde, Milli Savunma Bakanlığınca kurulur.
Askeri mahkemeler, 353 sayılı Kanun’da aksi yazılı olmadıkça üç askeri hâkimden kurulur.
Askeri mahkemeler kanunlarda aksi yazılı olmadıkça, asker kişilerin askeri olan suçları ile bunların asker kişiler aleyhine veya askeri mahallerde yahut askerlik hizmet ve görevleri ile ilgili olarak işledikleri suçlara ait davalara bakmakla görevlidirler. Savaş hali haricinde, asker olmayan kişiler askeri mahkemelerde yargılanamaz.
Devletin güvenliğine, anayasal düzene ve bu düzenin işleyişine karşı suçlara ait davalar her halde adliye mahkemelerinde görülür.
Askeri mahkemeler savaş halinde;
1. Asker kişilerin işledikleri suçlara ait bütün davalara,
2. Asker kişilerle müştereken suç işliyen sivil kişilere ait davalara,
3. Türkiye Cumhuriyeti Hükümetince özel bir andlaşma yapılmamış ise, muharip Türk Silahlı Kuvvetleri nezdinde bulunmalarına izin verilmiş olan yabancı askerlerin işledikleri suçlara ait bütün davalara,
4. Savaşta esir edilenlerin işledikleri suçlara ait bütün davalara,
5. Adliye mahkemelerinin bulunmadığı savaş bölgelerinde işlenmiş suçlara ait bütün davalara,
6. Bir hizmet veya sözleşme ve yüklenme veya her hangi bir sebep ve suretle muharip Türk Silahlı Kuvvetleri nezdinde bulunan veya Türk Silahlı Kuvvetleri’ni takibeden kişiler ile Türk Silahlı Kuvvetleri nezdinde bulunmasına izin verilmiş olan yabancı askerlerin yanlarında bulunan kişiler tarafından işlenen Askeri Ceza Kanununda yazılı askeri suçlara ait davalara,
7. 1632 sayılı Askeri Ceza Kanunu’nun 55, 56, 57, 58, 59, 63, 64, 75, 78, 80, 81, 93, 94, 95, 100,
101, 102, 124, 125 ve 127. maddelerinde yazılı suçlara ait davalara,
8. İlan olunan harekât bölgesinde, birinci derece askeri yasak bölgeler içinde veya nöbet yerlerinde karakollarda kışla ve karargâhlarda, askeri kurumlarda, yerleşme ve konaklama amacıyla kullanılan bina ve mahaller içinde askerlere karşı işlenen 26. 09. 2004 günlü ve 5237 sayılı Türk Ceza Kanunu’nun 86, 106, 108, 113, 125 ve 26. maddelerinde yazılı suçlara ait davalar,
9. Nöbet, devriye, karakol, inzibat, askeri trafik, kolluk veya kurtarma ve yardım görevi yapan askerlere karşı bu görevleri yaptıkları sırada işlenen (H) bendinde yazılı suçlara ait davalara bakarlar.
Askeri mahkemelerde, subay ve astsubayların işledikleri suçlara ait davalar ile ağır ceza mahkemesinin görevine giren suçlara ait davalar hariç olmak üzere, üst sınırı beş yıla kadar (beş yıl dâhil) hapis cezaları ve bunlara bağlı adli para cezaları ile bağımsız olarak hükmedilecek adli para cezalarını ve güvenlik tedbirlerini gerektiren Askeri Ceza Kanunu’nda ve diğer kanunlarda yazılı
suçlara ait davalara ve suç konusu olmayan eşyanın müsaderesine ilişkin davalara tek hakim tarafından bakılır.
Sıkıyönetim Mahkemeleri
1402 sayılı Kanun’un 11. maddesine göre, sıkıyönetim bölgelerinde, 353 sayılı Askeri Mahkemeler Kuruluşu ve Yargılama Usulü Kanunu’na göre, Milli Savunma Bakanlığınca lüzum görülen yerlerde yeteri kadar askeri mahkeme kurulur. Ayrıca, savaş halinde Genelkurmay Başkanlığı’nın lüzum göstermesi üzerine sıkıyönetim veya harekât bölgeleri içindeki askeri mahkemeler sıkıyönetim askeri mahkemesi görevini de yaparlar.
Sıkıyönetim mahkemelerinin görevleri şunlardır:
1. 1402 sayılı Sıkıyönetim Kanunu ile yaratılan suçlardan doğan davalara bakmak:
2. Sıkıyönetim ilân edilen bölgelerde, ilândan en çok 3 ay önce işlenmiş olan ve sıkıyönetim ilânına neden olan olaylara ilişkin suçlardan doğan davalara bakmak
3. Sıkıyönetim ilânına neden olmuş bulunmasalar dahi, sıkıyönetim bölgelerinde ve bu halin ilânından en çok 3 ay içinde işlenen 6136 sayılı Ateşli Silahlar ve Bıçaklar ile Diğer Aletler Hakkındaki Kanun’un 12. maddesinde yazılı suçlara ilişkin davalara bakmak
4. Sıkıyönetim bölgeleri dışında işlenmiş olsa dahi, sıkıyönetim askeri mahkemelerinin el koyduğu bir suçla, genel ve ortak gaye içerisinde irtibatı bulunan suçların işlenmesinden doğan davalara
5. Sıkıyönetim ilân edilen yerlerde, Sıkıyönetim Kanunu’nun 15. maddesinde sayılan suçların, sıkıyönetim ilânına ve faaliyetlerine ilişkin olarak işlenmesinden doğan davalara bakmak;
6. Sıkıyönetim komutanının emrine giren personelin, sıkıyönetim hizmet ve görevleri ile ilgili olarak veya sıkıyönetim hizmet ve görevlerinin yapılması sırasında işledikleri suçlara ait davalara bakmak
Askeri Yargıtay
Disiplin mahkemeleri dışında askeri yargı alanında faaliyet gösteren askeri mahkemelerin kararlarına karşı başvurulacak üst derece yargı yeri Askeri Yargıtay’dır. Askeri Yargıtay, Türkiye Cumhuriyeti Anayasası ve diğer kanunlarla görevlendirilmiş bağımsız bir yüksek mahkemedir.
Askeri Yargıtay Başkanlığı
Başkanın görevleri, Askeri Yargıtay’ı temsil etmek, Askeri Yargıtay’ın verimli ve düzenli çalışmasını sağlamak ve bu yolda uygun göreceği tedbirleri almak, dairelerin çalışma durumları hakkında gerekli gördüğü bilgileri yazı ile istemek, Askeri Yargıtay kurullarına başkanlık etmek, Askeri Yargıtay üyeleri arasından Genel Sekreteri seçmek, Askeri Yargıtay başkanları, Başsavcısı ve üyelerinin lüzumunda
Yüksek Disiplin Kuruluna sevkleri için gerekli işlemleri yapmak, Askeri Yargıtaya ait önemli geçici işlerde veya başkanlık ettiği kurullarda dosya tetkik etmek üzere Askeri Yargıtay üyelerini veya tetkik hakimlerini görevlendirmek, Askeri Yargıtay memur ve idari görevlilerini denetlemek veya denetletmek, hizmetin gereklerine göre uygun göreceği yerlerde görevlendirmek ve 1600 sayılı Kanun ve diğer kanunlarla verilen işleri yapmaktır.
Askeri Yargıtay Başsavcılığı
Başsavcının görevleri, Askeri Yargıtay Başsavcılığı’nı temsil etmek, Askeri Yargıtay Başsavcılığı’nın genel yönetim işlerini yürütmek, incelenen dava dosyalarında soruşturma yapan ve iddia makamını temsil eden askeri savcılar ile yardımcılarına not vermek, Askeri Yargıtay Genel Kurul toplantılarına ve içtihatların birleştirilmesi müzakere ve kararlarına katılıp oyunu kullanmak, Başsavcılığa bağlı kalem görevlilerini denetlemek veya denetletmek ve 1600 sayılı Kanun ve diğer kanunlarla verilen görevleri yapmaktır.
Askeri Yargıtay Daireleri
Askeri Yargıtay, beş daireden oluşur. Her dairede, bir başkan ve yedi üye bulunur.
Daireler, Askeri Yargıtay başkanı tarafından daireye gönderilen dava dosyalarını inceleyip karara bağlamakla, incelediği davaları hükme bağlayan askeri hakimler ve yardımcıları hakkında not vermekle ve 1600 sayılı Kanun’un öngördüğü hallerde ilk derece mahkemesi olarak hüküm vermekle görevlidir.
Askeri Yargıtay Daireler Kurulu
Daireler Kurulu’nun başlıca görevi, Askeri Yargıtay daire kararlarına karşı ilk derece askeri mahkemelerin verdikleri “direnme kararları”nı incelemektir (1600 s. K. m. 22). Ayrıca, Askeri Yargıtay dairelerinden çıkan kararlara karşı Başsavcılıkça yapılan itirazlar da Daireler Kurulu tarafından incelenip karara bağlanır. Bunların yanı sıra, Daireler Kurulu, ilk derece mahkemesi olarak Askeri Yargıtay dairelerince verilmiş bulunan kararların temyiz yolu ile incelenmesini de yapar ve incelediği davaları hükme bağlayan askeri hakim ve yardımcıları hakkında not verir.
Askeri Yargıtay Genel Kurulu
Genel Kurul, Askeri Yargıtay’da boşalan üyelikler için yapılacak seçimin zamanını ve seçilecek üye sayısını tespit etmekle, Askeri Yargıtay üye adaylarını seçmekle, Anayasa Mahkemesi’ne, Askeri Yargıtay’dan gösterilecek üye adaylarını özel kanununa göre seçmekle, üye mevcudunun üçte birinin teklifi üzerine yetersizliğe karar vermekle, Askeri Yargıtay’ın çalışma esasları ile ilgili içtüzüğü yapmak ve değiştirmekle ve 1600 sayılı Kanun ve diğer kanunlarla verilen görevleri yapmakla görevlidir.
Başkanlar Kurulu
Başkanlar Kurulu’nun görevleri, yeni seçilen üyelerin çalışacakları daireleri belli etmek ve zorunluluk halinde üyelerin dairelerini değiştirmek, Askeri Yargıtay İçtüzüğü’nün uygulanmasında çıkacak uyuşmazlıkları kesin olarak karara bağlamak, bir dairede birikmiş işleri çıkarmaya veya dairenin toplanma ve kararı için yeter üye sayısını sağlamak gibi geçici sebeplerle bir üyenin dairesini iki ayı geçmemek üzere değiştirmek, Askeri Yargıtay Başkanı, Başsavcısı, İkinci Başkanı, daire başkanları ve üyelerinin askeri yargıya tabi şahsi suçlardan dolayı yargılanmalarına Askeri Yargıtayın hangi dairesinde bakılacağını belli etmek ve 1600 sayılı Kanun ve diğer kanunlarla verilen görevleri yapmakla görevlidir.
Yüksek Disiplin Kurulu
Yüksek Disiplin Kurulu; Askeri Yargıtay Başkanı, Başsavcısı, İkinci Başkanı, daire başkanları ve üyelerinin hâkimlik ve askerlik vekar ve onuruna dokunan, şahsi haysiyet ve itibarını kıran veya görev gereklerine uymayan davranışlarından dolayı haklarında disiplin kovuşturması yapar.
Askeri Yargıtay Üyeleri
Görev ve Yetkileri
Askeri Yargıtay;
1. Askeri mahkemelerden verilen ve kesin olmayan hüküm ve kararları son yargı yeri olarak inceleyip karara bağlar.
2. Askeri yargıda kanun hükümlerinin ve hukuk kurallarının uygulanmasında birliği sağlamak, gerektiğinde kurulları arasında beliren içtihat uyuşmazlıklarını birleştirir.
3. Askeri Yargıtay Başkanı’nın, Başsavcısı’nın, İkinci Başkanı’nın, daire başkanlarının ve üyelerinin askeri yargıya tabi şahsi suçlarına ilişkin ceza davalarına ve kamu davası ile birlikte bu suçlardan doğan istirdat ve tazminat davalarına ilk ve son yargı yeri olarak bakar.
Askeri Disiplin Ceza Yargısında Yetkili Yargı Yeri Olarak Disiplin Mahkemeleri
Disiplin mahkemesi, biri başkan ikisi üye olmak üzere üç subaydan kurulur.
Görev ve Yetkileri
Disiplin mahkemeleri, asker kişilerin 477 sayılı Kanun’un 47 ilâ 61. maddelerinde düzenlenmiş bulunan disiplin suçlarına (amire ve üste saygısızlık; kısa süreli kaçma ve izin süresini geçirme, kaçmaya kalkışanları haber vermemek, hizmete ait işlerde âmirin sorusuna karşı bilerek doğru cevap vermemek vb.) ait davalara bakar.
Askeri ceza yargısından farklı olarak disiplin mahkemelerinin kararlarına karşı, temyiz yolu ile Askeri Yargıtay’a başvurulmaz. Disiplin mahkemelerinden verilen hükümlerin denetimi itiraz üzerine bir üst derece disiplin mahkemesince yapılır.
UYUŞMAZLIK YARGISI
Ülkemizde birden çok yargı kolu bulunduğundan, bunlar arasında görev ve hüküm uyuşmuzlaklarının çıkması kaçınılmazdır. İşte, uyuşmazlık mahkemesinin varlık nedeni, bu tür görev ve hüküm uyuşmazlıklarının giderilmesinin sağlanmasıdır. uyuşmazlık yargısı, adli, idari ve askeri yargı mercileri arasında ortaya çıkan görev (yargı yolu) ve hüküm uyuşmazlıklarının giderilmesini konu alan yargısal faaliyet çeşididir. Bu yargı kolu, farklı yargı kollarına dâhil iki ayrı yargı yeri (hukuk mahkemesi ile idare mahkemesi) arasındaki görev ve hüküm uyuşmazlıklarının ortadan kaldırılmasına yönelik bir işlev yürütür. Bu yargı türünde yetkili yargı yeri, Anayasa ile görevlendirilmiş, bağımsız bir yüksek mahkeme olan Uyuşmazlık Mahkemesidir.
Yetkili Yargı Yeri Olarak Uyuşmazlık Mahkemesi
Uyuşmazlık Mahkemesi, bir başkan ile on iki asıl, on iki yedek üyeden kurulur. Uyuşmazlık Mahkemesi’nin başkanının, başkanvekilinin ve üyelerinin görev süreleri, dört yıldır.
Uyuşmazlık Mahkemesi Bölümleri
Uyuşmazlık Mahkemesi, hukuk ve ceza bölümlerine ayrılır. Hukuk uyuşmazlıkları Hukuk Bölümü’nde, ceza uyuşmazlıkları Ceza Bölümü’nde karara bağlanır.
Uyuşmazlık Mahkemesi Genel Kurulu
Uyuşmazlık Mahkemesi Genel Kurulu, 2247 sayılı Kanunla belli edilen görevleri yerine getirir ve ayrıca Bölümler arasında çıkan olumsuz görev uyuşmazlıklarında görevli bölümü belirler.
Başsavcılar
Raportörlük
Uyuşmazlık mahkemesine, mahkemenin çalışmalarına yardımcı olmak üzere, Uyuşmazlık Mahkemesi başkanının takdir edeceği sayıda geçici raportör verilir.
Geçici raportörlerin görevlerini, Uyuşmazlık Mahkemesi başkanı belirler.
Yazı İşleri ve Diğer Görevliler
Görev ve Yetkileri
Uyuşmazlık Mahkemesi’nin görevi, adli, idari ve askeri yargı mercileri arasındaki görev (yargı yolu/yargı kolu) uyuşmazlıklarını ve hüküm uyuşmazlıklarını inceleyerek, kesin bir biçimde çözüme kavuşturmaktır.
1. Hukuk mahkemeleri ile idare mahkemeleri (veya Danıştay, vergi mahkemeleri veya Askeri
Yüksek İdare Mahkemesi) arasındaki görev ve hüküm uyuşmazlıkları;
2. Danıştay (veya idare mahkemeleri veya vergi mahkemeleri) ile Askeri Yüksek İdare mahkemesi arasındaki görev ve hüküm uyuşmazlıkları,
3. Adli yargı ceza mahkemeleri ile askeri mahkemeler arasındaki görev ve hüküm uyuşmazlıkları çözümlenir.
Uyuşmazlık Mahkemesi’nin görevleri iki bölüme ayrılır. Bunlardan biri, “görev (yargı yolu/yargı kolu) uyuşmazlığı”, diğeri ise, “hüküm uyuşmazlığı”dır. Görev (yargı yolu) uyuşmazlıkları da, “olumlu görev uyuşmazlığı” ve “olumsuz görev uyuşmazlığı” olmak üzere ikiye ayrılır.
Olumlu görev uyuşmazlığı, “başka bir yargı düzeninin görevi içine girdiği gerekçesi ile görevsizlik itirazının mahkemece reddi üzerine, görev alanı korunmak istenen yargı düzeni içinde yer alan
Başsavcının, görev konusunun incelenmesini Uyuşmazlık Mahkemesi’nden istenmesi” olarak tanımlanabilir.
Olumsuz görev uyuşmazlığı ise, adli, idari ve askeri yargı mercilerinden en az ikisinin tarafları, konusu ve sebebi aynı olan davada kendilerini görevsiz görmeleri ve bu yolda verdikleri kararların kesin veya kesinleşmiş bulunması halinde söz konusu olur.
Hüküm uyuşmazlığı ise, adli, idari ve askeri yargı mercilerinden en az ikisi tarafından görevle ilgili olmaksızın kesin olarak verilmiş veya kesinleşmiş, aynı konuya ve sebebe ilişkin, taraflarından en az biri aynı olan ve kararlar arasındaki çelişki yüzünden hakkın yerine getirilmesi olanaksız bulunan hallerde ortaya çıkar.
Çalışma ve Yargılama Usulü
Uyuşmazlık Mahkemesi’nin (Bölümlerin ve Genel Kurulun) kararları kesindir. İlke kararları ile Başkanın uygun göreceği bölümlerin kararları Resmi Gazete’de yayımlanır.
Yargı Örgütü Hukukunun Temel Kavramları ve Anayasa Yargısı
Yargı örgütü hukuku, Anayasa tarafından aynı zamanda bir yetki olarak nitelendirilmiş bulunan yargı fonksiyonunu konu edinen, bu fonksiyonu yerine getirmeyi üstlenmiş olan mahkemelerin, kuruluş ve görevlerini, çalışmasına ilişkin dış koşulları, yargılama sürecinin işleyişine doğrudan veya dolaylı olarak katılan görevlilerin statülerini, görev ve yetkilerini belirleyen hukuk kuralları bütünüdür.
YARGI FONKSİYONU KAVRAMI
Geleneksel olarak devlette belli başlı üç fonksiyon vardır. Yasama fonksiyonu, yürütme fonksiyonu ve yargı fonksiyonu. Devlet egemenlikten kaynaklanan üç tür yetkiye sahiptir: Yasama yetkisi, yürütme yetkisi ve yargı yetkisi. Yine bu yetkileri kullanmak için devlet 3 organa sahiptir: yasama organı, yürütme organı ve yargı organıdır.
Çağdaş bir demokraside devletin bu üç fonksiyonu ayrı organlarda toplanmıştır. (kuvvetler ayrılığı ilk.)
Anayasamız da, kuvvetler ayrılığı ilkesini benimsemiştir. Bu ilke uyarınca, yasama fonksiyonu, Türk Milleti adına Türkiye Büyük Millet Meclisince; yürütme fonksiyonu, Cumhurbaşkanı ve Bakanlar Kurulunca; yargı fonksiyonu da, Türk Milleti adına bağımsız mahkemelerce yerine getirilir.
Yasama fonksiyonu, genel ve soyut norm koyma, değiştirme ve kaldırma faaliyetidir.
Yürütme fonksiyonu, genel ve soyut normların belli kişi ve durumlara uygulanmasıdır.
Yargı fonksiyonu ise, genel anlamda devletin hukuk düzeninin devam etmesi ve kişilerin sübjektif haklarının korunması amacını güden faaliyetidir. Yargı fonksiyonu, biri şeklî (organik), diğeri maddi olmak üzere iki ölçütten hareketle tanımlanabilir.
YARGI FONKSİYONUNUN DEVLETİN DİĞER FONKSİYONLARI İLE İLİŞKİSİ
Yargı fonksiyonu, yasama ve yürütme işlevlerinden, tümüyle ayrı ve özel bir konumdadır. Devletin hukuk devleti olabilmesi ve hukukun üstünlüğü ilkesinin gerçekleştirilebilmesi için, yargı fonksiyonu, yasama ve yürütme fonksiyonlarının bütünüyle dışında kalmak zorundadır.
Mahkemelerin Bağımsızlığı İlkesi
Anayasamıza göre, yargı yetkisi, Türk Milleti adına bağımsız mahkemelerce kullanılır. Mahkemelerin bağımsızlığı çerçevesinde, hiçbir organ, makam, mercii veya kişi, yargı yetkisinin kullanılmasında mahkemelere ve hâkimlere emir ve talimat veremez; genelge gönderemez; tavsiye ve telkinde bulunamaz (Anayasa m. 138, II; Hâkim ve Savcılar K. m. 4, I). Mahkeme ve hâkimlere emir ve talimat verilemeyeceği, genelge gönderilemeyeceği, tavsiye ve teklinde bulunulamayacağına ilişkin bu kural, maddi anlamda yargı yetkisinin kullanılması ile sınırlıdır. Mahkemelerin, doğrudan doğruya hukuki uyuşmazlıkları çözme faaliyetleri dışındaki personelin yönetimi ve yazı işlerinin yürütülmesi gibi idari işlem ve faaliyetlerinde, bu yasaklar ya da sınırlamalar geçerli değildir. Yine görülmekte olan bir dava hakkında Yasama Meclisi’nde yargı yetkisinin kullanılması ile ilgili soru sorulamaz; görüşme yapılamaz veya herhangi bir beyanda bulunulamaz. Ayrıca, yasama ve yürütme organları ile idare, mahkeme kararlarına uymak zorundadır; bu organlar ve idare, mahkeme kararlarını hiçbir surette değiştiremez ve bunların yerine getirilmesini geciktiremez.
Hâkimlik Teminatı
Mahkemelerin organ olarak bağımsızlığı, ancak yargı fonksiyonunu ifa eden hâkimlerin hiçbir baskı veya tehditle karşılaşmaksızın görevlerini tam bir serbestlik ve tarafsızlıkla yerine getirebilmeleriyle gerçek bir anlam kazanır. Bu çerçevede, Anayasamızda hâkimlik teminatına ilişkin temel bazı ilkeler kabul edilmiştir. Hâkimler, azlonulamazlar ve kendileri istemedikçe 65 yaşından önce emekliye sevk edilemezler. Hâkimler, bir mahkemenin veya kadronun kaldırılması sebebiyle de olsa, aylık ve ödeneklerden ve diğer özlük haklarından yoksun kılınamazlar.
Adlî ve idari yargı hâkim ve savcıların özlük haklarına ilişkin olarak “mahkemelerin bağımsızlığı ve hâkimlik teminatı esaslarına göre kanunla” düzenleneceği öngörülmüştür. Karar yetkisi de “Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulu” na aittir.
Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulu, yirmi iki asıl ve on iki yedek üyeden oluşur; üç daire halinde
Çalışır. Kurul’un Başkanı Adalet Bakanıdır. Adalet Bakanlığı Müsteşarı Kurul’un tabiî üyesidir.
Kurul; Başkanlık, Genel Kurul, daireler ve hizmet birimlerinden oluşur. Kurul’un hizmet birimleri, Genel Sekreterlik ve Teftiş Kuruludur. Kurul, Adalet Bakanlığı’nın, bir mahkemenin kaldırılması veya yargı çevresinin değiştirilmesi konusundaki tekliflerini karara bağlar.
Yargı yetkisinin kullanımına ilişkin hususlar hariç olmak üzere hâkimlerin idari görevleri ile delilleri değerlendirme ve suçu niteleme yetkisi hariç olmak üzere savcıların adlî görevlerine ilişkin konularda genelge düzenlemek, Yargıtay ve Danıştay’a üye seçmek ve Anayasa ve kanunlarla verilen diğer görevleri yerine getirmek de Kurul’un diğer görevleridir.
MAHKEME KAVRAMI VE MAHKEMELERİN DEĞİŞİK ÖLÇÜTLERE GÖRE TASNİFİ
Mahkeme Kavramı
“Mahkeme”, etimolojik olarak, “hüküm” kökünden türetilmiş Osmanlıca bir kelimedir ve “hüküm verilen, muhakeme yapılan yer” anlamında kullanılır. Dar ve teknik anlamda mahkeme, devlet tarafından görevlendirilen ve adalet dağıtımı işiyle uğraşan yargılama yerlerini ifade eder. Geniş anlamda mahkeme ise, yargı fonksiyonunu yerine getirmeyi üstlenmiş olan tüm kuruluşlar şeklinde tanımlanabilir.
Türk Hukuku’nda mahkeme kurma görevi, münhasıran yasama organına, yani Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne aittir. özetleridir.
Yargılanacak olan uyuşmazlığın gerçekleşmesinden önce yürürlükte bulunan kanunlar aracılığıyla görevi ve yetkisi belirlenmiş olan mahkemenin hâkimine, tabii hâkim (doğal yargıç) denir.
Kanunî hâkim, görev ve yetkisi kanunla belli edilmiş olan mahkemenin hâkimidir.
Mahkemelerin Değişik Ölçütlere Göre Tasnifi
Tasnif ve sınıflandırma şu şekildedir:
1-Kuruluş ve çalışma biçimlerine göre mahkemeler
Tek hâkimli mahkemeler ve çok hâkimli (toplu) mahkemeler olarak ikiye ayrılırlar. Tek hâkimli mahkemeler, yalnızca bir tek hâkimin görev yaptığı mahkemelerdir. Çok hâkimli (toplu) mahkemeler ise, birden çok hâkimin görev yaptığı mahkemelerdir.
2-Yargı sistemine ilişkin derecelendirmede bulundukları yere göre mahkemeler, ilk derece mahkemeleri (bidayet mahkemeleri), ikinci derece mahkemeleri ve üst derece mahkemeleri olmak üzere üçe ayrılırlar. İlk derece mahkemeleri, bir davayı ilk evrede gören ve karara bağlayan yargı yerleridir. İkinci derece mahkemeleri ise, konusu uyuşmazlığın maddi ve hukuki yönünün tekrar incelenmesi olan istinaf kanun yoluna başvuru mercileri olup, ilk derece mahkemeleri ile üst derece mahkemeleri arasında yer alan mahkemelerdir.
3-Üst derece mahkemeleri (son derece mahkemeleri/yüksek mahkemeler), ilk ve ikinci derece mahkemelerinin hüküm ve kararlarının, kanun tarafından öngörülmüş bulunan yollara başvuru üzerine, sadece hukuka uygunluk ya da hem hukuka hem de vakıalara uygunluk yönünden doğruluğunu denetlemeye yönelik yargı yerleridir.
4-Görmeyi üstlenmiş oldukları uyuşmazlıkların niteliklerine ya da tarafların statülerine göre mahkemeler, genel görevli mahkemeler ve özel görevli mahkemeler (uzmanlık mahkemeleri) olarak ikiye ayrılır. Bakacakları işler, belirli kişi ve konulara göre sınırlandırılmamış bulunan, aksi belirtilmiş olmadıkça aynı yargılama hukuku disiplininin uğraş alanına giren her türlü işe bakan mahkemelere, genel görevli mahkemeler denir. Özel görevli mahkemeler (uzmanlık mahkemeleri) ise, belirli kişiler ya da meslek mensupları arasında çıkan uyuşmazlıklara veya belirli türdeki uyuşmazlıklara bakmak üzere kurulmuş olan mahkemelerdir.
GENEL OLARAK TÜRK YARGI ÖRGÜTÜ
Türk yargı örgütünün kuruluşuna ilişkin temel düzenlemeler, Anayasa’da yer almaktadır.
Yargı kolu (çeşidi/yolu/düzeni) ise, hukuki nitelik ve özellikleri itibariyle birbirine benzeyen uyuşmazlıkların aynı yargılama hukuku disiplinine ait ilke ve kurallar çerçevesinde çözüme kavuşturulmasından kaynaklanan kümeleşme olarak tanımlanabilir.
Yargı birliği sistemi, İngiltere, Amerika Birleşik Devletleri, Kanada, Avustralya, Güney Afrika gibi common law ülkelerinde uygulanır. Common law sisteminde, kamu hukuku-özel hukuk ayrımı yoktur. Hukuk bir bütündür. Kişiler arasındaki uyuşmazlıklar hangi hukuka göre çözümleniyorsa, devlet ile kişiler arasındaki uyuşmazlıklar da aynı hukuka göre çözümlenir. Bu sistemde yargı bir bütün olarak örgütlenmiş; adlî yargı, idari yargı diye ikiye bölünmemiştir.
Fransa, Almanya, İtalya gibi kara Avrupası ülkelerinde görülen sistem, yargı ayrılığı sistemidir. Bu sistemde kamu hukuku-özel hukuk ayrımı vardır ve özel kişilere ayrı hukuk, devlete ayrı hukuk uygulanır. Bu sistemin ayırıcı özelliği, adlî yargının dışında bir de idari yargının bulunmasıdır.
Türkiye’de yargı örgütü bakımından kabul edilen sistem, yargı ayrılığı sistemidir.
Anayasa’nın 146-160. maddelerinde öngörülen yüksek mahkemelerden hareketle altı temel yargı kolunun varlığından söz edilebilir.
1. Anayasa Mahkemesi ve Anayasa Yargısı,
2. Yargıtay ve Adlî Yargı,
3. Danıştay ve İdarî Yargı,
4. Askeri Yargıtay ve Askeri Ceza Yargısı,
5. Askerî Yüksek İdare Mahkemesi ve Askeri İdarî Yargı,
6. Uyuşmazlık Mahkemesi ve Uyuşmazlık Yargısı.
Bu yargı kolları aynı derecede ve eşittir. Yani birbirlerine altlık üstlük ilişkisi ile bağlı değildir.
ANAYASA YARGISI VE ANAYASA MAHKEMESİ
Anayasa yargısının temelini oluşturan ilkelerden ilki, “hukuk devleti ilkesidir.”
Anayasa yargısının temelini oluşturan ilkelerden ikincisi ise, “Anayasanın üstünlüğü ve bağlayıcılığı” ilkesidir.
Anayasa yargısı, geniş anlamda anayasa yargısı ve dar ve teknik anlamda anayasa yargısı olmak üzere ikiye ayrılır. özetleridir.
Geniş anlamda anayasa yargısı, doğrudan doğruya anayasaya uyulmasını sağlamak amacını güden her türlü yargı işlemini veya anayasa hukuku sorunlarının yargısal usuller içerisinde bir karara bağlanması sürecini ifade eder.
Dar ve teknik anlamda anayasa yargısından ise, kanunların ve diğer bazı yasama işlemlerinin, anayasaya uygunluğunun yargısal merciiler tarafından denetimi anlaşılır.
Yetkili Yargı Yeri Olarak Anayasa Mahkemesi
Anayasa Mahkemesi, Türk hukukunda ilk kez 1961 Anayasası ile kurulmuştur. Türk Anayasa Mahkemesi, “merkezîleşmiş anayasa yargısı” modelinin tipik bir örneğini teşkil eder. Anayasa Mahkemesi 17 üyeden kurulur.
Anayasa Mahkemesi’ne üye seçilebilmek için, 45 yaşın doldurulmuş olması kaydıyla; yükseköğretim kurumları öğretim üyelerinin profesör veya doçent unvanını kazanmış, avukatların en az yirmi yıl fiilen avukatlık yapmış, üst kademe yöneticilerinin yükseköğrenim görmüş ve en az yirmi yıl kamu hizmetinde fiilen çalışmış, birinci sınıf hâkim ve savcıların adaylık dahil en az yirmi yıl çalışmış olması şarttır.
Anayasa Mahkemesi üyeleri arasından gizli oyla ve üye tam sayısının salt çoğunluğu ile dört yıl için bir Başkan ve iki başkanvekili seçilir. Süresi bitenler yeniden seçilebilirler.
Anayasa Mahkemesi üyeleri, aslî görevleri dışında resmi veya özel hiçbir görev alamazlar. 65 yaşını doldurunca emekliye ayrılırlar.
Anayasa Mahkemesi üyeleri 12 yıl için seçilirler. Bir kimse iki defa Anayasa Mahkemesi üyesi seçilemez.
Görev ve Yetkileri
Anayasa Mahkemesi’nin temel görevi, anayasaya uygunluk denetimi yapmaktır.
Anayasa Mahkemesi norm denetimi görevini, “soyut norm denetimi” ya da “somut norm denetimi” olmak üzere iki değişik yoldan yerine getirir. Birincisine “iptal davası yolu”, ikincisine “itiraz (def’i) yolu” da denir.
Soyut norm denetimi (iptal davası yolu), Anayasa’da belirtilen bazı organların bir kanun aleyhine doğrudan doğruya Anayasa Mahkemesi’nde iptal davası açmaları ile gerçekleşen denetimdir.
Somut norm denetimi (itiraz/def’i yolu) ise, bir mahkemede görülmekte olan bir davanın karara bağlanmasının, o davada kullanılacak hukuk normunun Anayasa’ya uygun olup olmamasına bağlı olması halinde yapılan denetimdir.
Anayasa Mahkemesi, işin kendisine gelişinden başlamak üzere beş ay içinde kararını verir ve açıklar.
Bu süre içinde karar verilmezse, mahkeme, davayı yürürlükteki kanun hükümlerine göre sonuçlandırır.
Anayasa Mahkemesi’nin işin esasına girerek verdiği red kararının Resmi Gazete’de yayımlanmasından sonra on yıl geçmedikçe aynı kanun hükmünün Anayasa’ya aykırılığı iddiasıyla tekrar başvuruda bulunulamaz.
Anayasa Mahkemesi, bir yandan siyasî partilerin malî denetimlerini yaparken, diğer yandan da Anayasa’nın koyduğu kurallara aykırı hareket eden siyasî partilerin kapatılmaları veya devlet yardımından kısmen veya tamamen yoksun bırakılmaları talebiyle açılan davaları karara bağlar.
Anayasa Mahkemesi, aynı zamanda, yasama dokunulmazlığı kaldırılan veya milletvekilliğinin düşmesine karar verilen milletvekillerinin durumuyla ilgili itirazları da karara bağlar.
Anayasa Mahkemesi’nin bir diğer görevi de; Cumhurbaşkanı’nı, TBMM Başkanı’nı, Bakanlar
Kurulu üyelerini, Anayasa Mahkemesi, Yargıtay, Danıştay, Askeri Yargıtay, Askeri Yüksek İdare Mahkemesi Başkan ve üyelerini, Başsavcılarını, Cumhuriyet Başsavcı vekilini, Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulu ve Sayıştay Başkan ve üyelerini görevleriyle ilgili suçlardan dolayı “Yüce Divan” sıfatıyla yargılamaktır. Genelkurmay Başkanı, Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleri Komutanları ile Jandarma Genel Komutanı da görevleriyle ilgili suçlardan dolayı Yüce Divan’da yargılanırlar
Son olarak, Anayasa Mahkemesi, bireysel başvuruları karara bağlar. Bireysel başvuru, ancak ihlale yol açtığı ileri sürülen işlem, eylem ya da ihmal nedeniyle güncel ve kişisel bir hakkı doğrudan etkilenenler tarafından yapılabilir. Kamu tüzel kişileri bireysel başvuru yapamaz. Özel hukuk tüzel kişileri sadece tüzel kişiliğe ait haklarının ihlal edildiği gerekçesiyle bireysel başvuruda bulunabilir. Yalnızca Türk vatandaşlarına tanınan haklarla ilgili olarak yabancılar bireysel başvuru yapamaz.
Çalışma ve Yargılama Usulü
Anayasa Mahkemesi, iki bölüm ve Genel Kurul halinde çalışır. Bölümler, başkanvekili başkanlığında dört üyenin katılımıyla toplanır. Genel Kurul, Mahkeme Başkanı’nın veya Başkan’ın belirleyeceği başkanvekilinin başkanlığında en az on iki üye ile toplanır. Bölümler ve Genel Kurul, kararlarını salt çoğunlukla alır. Bireysel başvuruların kabul edilebilirlik incelemesi için komisyonlar oluşturulabilir.
Adli Yargı ÜNİTE-2
Adli yargıdan, “idarî yargının görev alanı dışında kalan ve genel olarak hukuk mahkemelerinin özel hukuk alanındaki yargısal faaliyetleri ile ceza kanunlarına göre suç sayılan fiiller hakkında devletin cezalandırma yetkisini kullanması ile ilgili faaliyetler” anlaşılır.
Medeni yargı (hukuk yargısı), hukuk mahkemelerinin özel hukuk alanında göstermiş oldukları yargısal faaliyetlerdir. Medeni yargı, çekişmeli yargı (nizalı kaza) ve çekişmesiz yargı (nizasız kaza) olarak ikiye ayrılır.
Çekişmeli yargı “iki taraf arasındaki bir uyuşmazlığın taraflardan birinin talebi üzerine, bağımsız hâkim, tarafından yargısal usule uyulmak ve iki tarafa iddia ve savunma hakkı tanınmak suretiyle objektif hukuka göre çözüme kavuşturulması” olarak tanımlanabilir.
Çekişmesiz yargı, kısaca, “ortada herhangi bir uyuşmazlığın ve hasmın bulunmadığı yargı türü” olarak tanımlanabilir.
Çekişmeli yargıyı çekişmesiz yargıdan ayıran birinci özellik, uyuşmazlığın bulunmamasıdır. Çekişmeli yargı ile çekişmesiz yargıyı birbirinden ayıran ikinci ölçüt ise, sübjektif hak yokluğu ölçütüdür.
Çekişmesiz yargıda dava söz konusu olmayıp, bu alandaki faaliyet “çekişmesiz yargı işi” olarak adlandırılmaktadır.
Ceza yargısı, ceza mahkemelerinin ceza hukuku alanındaki yargısal faaliyetidir. Başka bir anlatımla, ceza yargısı, ceza mahkemelerince, Türk Ceza Kanunu (TCK) hükümlerinin ve diğer kanunlarda yer alan ceza hükümlerinin, 5271 sayılı Ceza Muhakemesi Kanunu’nda (CMK) veya usule ilişkin özel düzenlemeler öngören diğer kanunlarda yer alan esaslara göre, genel olarak suç teşkil eden fiillere uygulanması faaliyetidir.
İLK DERECE HUKUK MAHKEMELERİ
Genel Görevli Hukuk Mahkemeleri
Medeni yargıda genel görevli hukuk mahkemeler, asliye hukuk mahkemeleri ve sulh hukuk mahkemeleri olarak ikiye ayrılır. Asliye mahkemeleri de kendi içinde, asliye hukuk mahkemeleri ve asliye ticaret mahkemeleri olarak ikiye ayrılmaktadır. özetleridir.
Sulh Hukuk Mahkemesi
Sulh hukuk mahkemeleri, genel görevli, tek hâkimli, ilk derece yargı yerleridir. Sulh hukuk mahkemesinde, kural olarak basit yargılama usulü uygulanır.
Sulh hukuk mahkemeleri, dava konusunun değer veya tutarına bakılmaksızın,
1. Kiralanan taşınmazların, İcra ve İflâs Kanunu’na göre ilâmsız icra yoluyla tahliyesine ilişkin hükümler ayrık olmak üzere, kira ilişkisinden doğan alacak davaları da dâhil olmak üzere tüm uyuşmazlıkları konu alan davalar ile bu davalara karşı açılan davaları,
2. Taşınır ve taşınmaz mal veya hakkın paylaştırılmasına ve ortaklığın giderilmesine ilişkin davaları,
3. Taşınır ve taşınmaz mallarda, sadece zilyetliğin korunmasına yönelik olan davaları,
4. HMK ile diğer kanunların, sulh hukuk mahkemesi veya sulh hukuk hâkimini görevlendirdiği davaları görür.
Asliye Hukuk Mahkemesi
Asliye hukuk mahkemeleri, genel görevli, tek hâkimli, ilk derece yargı yerleridir. Asliye hukuk mahkemesi, medeni yargıda, ilk derece hukuk mahkemeleri içerisindeki asıl görevli mahkemedir. Malvarlığına ilişkin davalarda, dava konusu mal veya hakkın değer ve miktarına bakılmaksızın asliye hukuk mahkemesi görevlidir. Şahıs varlığına ilişkin davalarda da görevli mahkeme, aksine bir düzenleme bulunmadıkça asliye hukuk mahkemesidir. Asliye hukuk mahkemesinde, kural yazılı yargılama usulü uygulanır.
Asliye Ticaret Mahkemesi
Asliye mahkemeleri, asliye hukuk ve asliye ticaret mahkemeleri olarak ikiye ayrılır. Asliye ticaret mahkemesi, aksine hüküm bulunmadıkça, dava olunan şeyin değerine veya tutarına bakılmaksızın tüm ticari davalara bakmakla görevlidir.
Asliye ticaret mahkemelerinde de, asliye hukuk mahkemelerinde olduğu gibi, kural olarak yazılı yargılama usulü uygulanır.
Özel Görevli Hukuk Mahkemeleri (Uzmanlık Mahkemeleri)
Aile Mahkemesi
Aile mahkemeleri, aile hukukundan doğan dava ve işlere bakmakla yükümlüdür. Aile mahkemesi kurulamayan yerlerde ise, aile mahkemesinin görev alanına giren dava ve işler, o yerde bulunan asliye hukuk mahkemesince görülür. Aile mahkemelerine, atanacakları bölgeye veya bir alt bölgeye hak kazanmış; adli yargıda görevli, tercihan evli ve çocuk sahibi, otuz yaşını doldurmuş ve aile hukuku alanında lisansüstü eğitim yapmış olan hâkimler arasından Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulunca atama yapılır. Aile mahkemesince karara bağlanan bu önlemlerin takip ve yerine getirilmesinde atanan psikolog, pedagog veya sosyal çalışmacılardan biri veya birkaçı görevlendirilebilir. Aile mahkemeleri, önlerine gelen dava ve işlerin özelliklerine göre, esasa girmeden önce, aile içindeki karşılıklı sevgi, saygı ve hoşgörünün korunması bakımından eşlerin ve çocukların karşı karşıya oldukları sorunları tespit ederek bunların sulh yoluyla çözümünü, gerektiğinde uzmanlardan da yararlanarak teşvik eder. Sulh sağlanamadığı takdirde yargılamaya devam olunarak esas hakkında karar verilir.
İş Mahkemesi
İş mahkemeleri, iş uyuşmazlıklarının yoğun olduğu il ve ilçelerde ayrı bir mahkeme olarak kurulmuştur. İş mahkemesi kurulan yerlerden, iş davalarının çok olduğu yerlerde, o yerdeki iş mahkemesinin birden fazla dairesi kurulabilir. Bu durumda, iş mahkemesinin her dairesine bir numara verilir ve bundan sonra, her daire kendi numarasıyla anılır. Bir yerde, birden fazla iş mahkemesi kurulmuşsa, bunlar arasındaki ilişki “iş dağılımı” ilişkisidir. Her iş mahkemesi nezdinde, bir kalem teşkilâtı bulunur. Kalem teşkilâtının başında bir yazı işleri müdürü yer alır; ayrıca yeteri kadar zabıt kâtibi, mübaşir ve hizmetli görev yapar.
Tüketici Mahkemesi
“Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun” (4077 s. K. ) ile bu Kanun’un uygulanmasıyla ilgili olarak çıkacak hür türlü uyuşmazlıkların çözümlenmesi amacıyla kurulmuşlardır. Tüketici sorunları hakem heyetine başvurulması zorunlu olan hallerde, hakem heyetince verilmiş bir karar olmaksızın, tüketici mahkemesinde doğrudan doğruya dava açılamaz.
Kadastro Mahkemesi
Kadastro mahkemeleri, kadastro işlerinin tamamlanmasına kadar yargı faaliyetini sürdürür.
Kadastro mahkemelerinin, konu (madde) bakımından görevleri ise, şunlardır:
1. Taşınmaz mal mülkiyetine ve sınırlı ayni haklara, tapuya tescil veya şerh edilecek veyahut beyanlar hanesinde gösterilecek sair haklara, sınır ve ölçü uyuşmazlıklarına, kadastroya ve tapu sicilini ilgilendiren benzeri davalara ve özel kanunlarca kendisine verilen işlere bakmak,
2. Kadastroya veya kadastro ile ilgili verasete ait uyuşmazlıkları çözümlemek, istek üzerine veraset belgesi vermek,
3. Yalnız kadastro işleri için geçerli ve sınırlı olmak üzere; velisi veya vasisi bulunmayan küçüklere ve kısıtlılara kayyım tayin etmek, bunların menfaatlerini korumak amacıyla Türk Medeni Kanunu’nun hâkimin iznini şart kıldığı hallerde bu izni vermek.
4. Yalnız kadastro işleri ile sınırlı olmak üzere Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanunu’nun 465 ve devamı maddeleri gereğince, adli yardım isteklerinin inceleyerek karara bağlamak
5. Hakkında kadastro tutanağı düzenlenen taşınmaz mallara ilişkin ihtiyatî tedbir kararlarını vermek ve bu kararı hemen o yerin kadastro ve tapu sicili müdürlüklerine bildirmek.
İcra Mahkemesi
İcra mahkemesi, bir icra hâkimi ve buna bağlı yazı işleri müdürü, yeteri kadar kâtip ve mübaşirden kuruludur. İşi çok olan yerlerde, ayrıca yeteri kadar icra hâkim yardımcısı bulunur. İcra mahkemesinin idari, danışma ve yargısal olmak üzere üç tür görevi vardır.
Fikrî ve Sınaî Haklar Hukuk Mahkemesi
Fikrî ve sınaî haklar hukuk mahkemeleri:
1. 551 sayılı Patent Haklarının Korunması Hakkındaki Kanun Hükmünde Kararname’de öngörülen tüm davalara
2. 554 sayılı Endüstriyel Tasarımların Korunması Hakkındaki Kanun Hükmünde Kararname’de öngörülen davalara
3. 555 sayılı Coğrafi İşaretlerin Korunması Hakkındaki Kanun Hükmünde Kararname’de öngörülen davalara
4. 556 sayılı Markaların Korunması Hakkındaki Kanun Hükmünde Kararname’de öngörülen davalara
5. 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu’nun düzenlediği hukuki ilişkilerden doğan davalara, dava konusunun miktarı dikkate alınmaksızın bakmakla görevlidir
Denizcilik İhtisas Mahkemesi
Denizcilik ihtisas mahkemesi, Türk Ticaret Kanunu’nun 4. kitabında belirlenen deniz ticaretine ilişkin uyuşmazlıklara bakar.
İLK DERECE CEZA MAHKEMELERİ
Genel Görevli Ceza Mahkemeleri
Adli yargı içinde yer alan genel görevli ceza mahkemeleri, sulh ceza, asliye ceza ve ağır ceza mahkemeleridir.
Sulh Ceza Mahkemesi
Sulh ceza mahkemeleri, genel görevli, tek hâkimli, ilk derece yargı yerleridir.
Asliye Ceza Mahkemesi
Asliye ceza mahkemeleri genel görevli, tek hâkimli, ilk derece yargı yerleridir.
Ağır Ceza Mahkemesi
Ağır ceza mahkemeleri, genel görevli, ilk derece yargı yerleri arasında yer alan toplu mahkemelerdir.
Ağır ceza mahkemelerinde, bir başkan ile yeteri kadar üye bulunur. Mahkeme, bir başkan ve iki üye ile toplanır.
Özel Görevli Ceza Mahkemeleri (Uzmanlık Mahkemeleri)
Özel Yetkili Ağır Ceza Mahkemesi
Çocuklar, özel yetkili ağır ceza mahkemelerinde yargılanamazlar ve bu mahkemelere özgü soruşturma ve kovuşturma hükümleri çocuklar bakımından uygulanmaz.
Çocuk Mahkemeleri
Çocuk mahkemeleri, ceza yargısı alanında özel görevli, tek hâkimli, ilk derece yargı yerleridir. Çocuk mahkemelerinde yapılan duruşmalarda Cumhuriyet savcısı bulunmaz. Mahkemelerin bulunduğu yerlerdeki Cumhuriyet savcıları, çocuk mahkemeleri kararlarına karşı kanun yoluna başvurabilirler.
Çocuk ağır ceza mahkemelerinde, bir başkan ile yeteri kadar üye bulunur ve mahkeme, bir başkan ve iki üye ile toplanır.
Cumhuriyet başsavcılıklarında bir çocuk bürosu kurulur. Çocuk bürosu; suça sürüklenen çocuklar hakkındaki soruşturma işlemlerini yürütür. Çocuklar hakkında tedbir alınması gereken durumlarda, gecikmeksizin tedbir alınmasını sağlar. Korunma ihtiyacı olan, suç mağduru veya suça sürüklenen çocuklardan yardıma, eğitime, işe, barınmaya ihtiyacı olan veya uyum güçlüğü çekenlere ihtiyaç duydukları destek hizmetlerini sağlamak üzere, ilgili kamu kurum ve kuruluşları ve sivil toplum kuruluşlarıyla işbirliği içinde çalışır ve bu gibi durumları çocukları korumakla görevli kurum ve kuruluşlara bildirir. Çocuk Koruma Kanunu ile ve diğer kanunlarla verilen görevleri yerine getirir
Fikrî ve Sınaî Haklar Ceza Mahkemesi
Fikrî ve sınaî haklar ceza mahkemeleri, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu ile 551 sayılı Patent
Haklarının Korunması, 554 sayılı Endüstriyel Tasarımların Korunması, 555 sayılı Coğrafi işaretlerin Korunması ve 556 sayılı Markaların Korunması Hakkında Kanun Hükmündeki Kararnameler’den kaynaklanan ceza davalarını görürler
İcra (Ceza) Mahkemesi
İcra mahkemesinin görevlerinden biri de, İcra ve İflâs Kanunu’nda belirlenen icra ve iflâs suçlarının bir kısmına bakmaktır.
Trafik Mahkemesi
Sürücü belgelerinin geçici olarak geri alınması hariç olmak üzere, 13. 10. 1983 günlü ve 2918 sayılı
Karayolları Trafik Kanunu’nda (2918 s. K.) yazılı olan; hafif para cezasını veya bununla birlikte hafif hapis cezasını, belgelerin geri alınması ve iptali veya işyerlerinin kapatılması cezasını gerektiren suçlarla ilgili davalara bakması için trafik mahkemelerinin kurulması öngörülmüştür.
Kadastro Mahkemesi
Kadastro mahkemelerinin, Kadastro Kanunu’nun 42. maddesi uyarınca, ceza verme yetkileri de vardır.
Bu nedenle söz konusu hükmün uygulanmasını konu alan yargılama faaliyeti açısından, bu mahkemeler aynı zamanda birer özel ceza mahkemesi konumundadırlar.
CUMHURİYET BAŞSAVCILIĞI
Mahkeme kuruluşu bulunan her il merkezi ve ilçede o il veya ilçenin adı ile anılan bir Cumhuriyet başsavcılığı kurulur. Cumhuriyet başsavcılığında, bir Cumhuriyet başsavcısı ve yeteri kadar Cumhuriyet savcısı bulunur. Gerekli görülen yerlerde Adalet Bakanlığı’nın önerisi üzerine Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulu’nun kararıyla bir veya birden fazla Cumhuriyet başsavcı vekili atanır. Her Cumhuriyet başsavcılığında, yazı işleri müdürlüğü ile Adalet Bakanlığınca gerekli görülen yerlerde ayrıca idarî, malî ve teknik işlerle ilgili müdürlükler kurulur. Her müdürlükte bir müdür ile yeterli sayıda memur bulunur.
Cumhuriyet başsavcılığının görevleri, kamu davasının açılmasına yer olup olmadığına karar vermek üzere soruşturma yapmak veya yaptırmak, kanun hükümlerine göre, yargılama faaliyetlerini kamu adına izlemek, bunlara katılmak ve gerektiğinde kanun yollarına başvurmak, kesinleşen mahkeme kararlarının yerine getirilmesi ile ilgili işlemleri yapmak ve izlemek ve kanunlarla verilen diğer görevleri yapmaktır.
Cumhuriyet başsavcısının görevleri ise, Cumhuriyet başsavcılığını temsil etmek, Başsavcılığın verimli, uyumlu ve düzenli bir şekilde çalışmasını sağlamak, iş bölümünü yapmak, gerektiğinde adlî göreve ilişkin işlemleri yapmak, duruşmalara katılmak ve kanun yollarına başvurmak ve kanunlarla verilen diğer görevleri yapmaktır.
Cumhuriyet başsavcı vekili ise, Cumhuriyet başsavcısının verdiği görevleri yerine getirmekle,
Cumhuriyet savcılarının adlî ve idarî görevlerine ilişkin işlemlerini inceleyip Cumhuriyet başsavcısına bilgi vermekle, gerektiğinde adlî göreve ilişkin işlemleri yapmak, duruşmalara katılmak ve kanun yollarına başvurmakla ve Cumhuriyet başsavcısının yokluğunda ona vekâlet etmekle görevlidir.
Cumhuriyet savcısının görevleri ise, adlî göreve ilişkin işlemleri yapmak, duruşmalara katılmak ve kanun yollarına başvurmak, Cumhuriyet başsavcısı tarafından verilen adlî ve idarî görevleri yerine getirmek, gerektiğinde Cumhuriyet başsavcısına vekâlet etmek ve kanunlarla verilen diğer görevleri yapmaktır.
İKİNCİ DERECE YARGI YERİ OLARAK BÖLGE ADLİYE (İSTİNAF) MAHKEMELERİ
Bölge adliye (istinaf) mahkemelerinin kuruluş, görev ve yetkileri, 5235 sayılı Kanun ile düzenlemiştir.
Kuruluşu
Bölge adliye (istinaf) mahkemeleri, bölgelerin coğrafi durumları ve iş yoğunluğu göz önünde tutularak belirlenen yerlerde, Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulu’nun olumlu görüşü alınarak Adalet Bakanlığı tarafından kurulur (5235 s. K. m. 25). Yukarıda açıklandığı üzere, şu an itibariyle, on beş yerde bölge adliye mahkemesinin kuruluşmuş bulunmaktadır.
Başkanlık
Her bölge adliye mahkemesinde bir başkan bulunur ve Başkanlık, başkan ile yazı işleri müdürlüğünden Oluşur.
Bölge Adliye Mahkemesi Başkanlar Kurulu
Bölge Adliye Mahkemesi Başkanlar Kurulu, bölge adliye mahkemesi başkanı ile daire başkanlarından oluşur.
Bölge Adliye Mahkemesi Başkanlar Kurulu’nun görevleri; bölge adliye mahkemesi hukuk ve ceza dairelerinin numaralarını ve aralarındaki işbölümünü belirlemek, daireler arasında çıkan iş bölümü uyuşmazlıklarını karara bağlamak, hukuki veya fiilî nedenlerle bir dairenin kendi üyeleri ile toplanamadığı durumlarda ilgisine göre diğer dairelerden kıdem ve sıraya göre üye görevlendirmek, resen veya bölge adliye mahkemesinin ilgili hukuk veya ceza dairesinin ya da Cumhuriyet başsavcısının, Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanunu veya Ceza Muhakemeleri Kanunu’na göre istinaf yoluna başvurma hakkı bulunanların, benzer olaylarda bölge adliye mahkemesi hukuk veya ceza dairelerince verilen kesin nitelikteki kararlar arasında ya da bu mahkeme ile başka bir bölge adliye mahkemesi hukuk veya ceza dairelerince verilen kesin nitelikteki kararlar arasında uyuşmazlık bulunması durumunda bu uyuşmazlığın giderilmesini gerekçeli olarak istemeleri üzerine, kendi görüşlerini de ekleyerek Yargıtay Birinci Başkanlığı’ndan istemek ve kanunlarla verilen diğer görevleri yerine getirmektir.
Cumhuriyet Başsavcılığı
Cumhuriyet Başsavcılığı, Cumhuriyet başsavcısı ve yeteri kadar Cumhuriyet savcısından oluşur. En kıdemli Cumhuriyet savcısı, Cumhuriyet başsavcı vekili olarak görev yapar.
Bölge Adliye Mahkemesi Adalet Komisyonu
Her bölge adliye mahkemesinde bir Bölge Adliye Mahkemesi Adalet Komisyonu bulunur. Adalet komisyonunun görevleri, bölge adliye mahkemeleri hâkim ve savcıları dışında kalan personeli hakkında, kanunlarla adli yargı ilk derece mahkemesi adalet komisyonuna verilen tüm görevleri yerine getirmek ve ayrıca, kanunlarla verilen diğer görevleri yapmaktır.
Bölge Adliye Mahkemeleri Hukuk ve Ceza Daireleri
Bölge adliye mahkemesi hukuk dairelerinin görevleri şunlardır:
1. Adli yargı ilk derece hukuk mahkemelerinden verilen ve kesin olmayan hüküm ve kararlara karşı yapılan başvuruları inceleyip karara bağlamak,
2. Yargı çevresi içerisinde bulunan adli yargı ilk derece hukuk mahkemeleri arasındaki yetki ve görev uyuşmazlıklarını çözmek,
3. Yargı çevresindeki yetkili adli yargı ilk derece hukuk mahkemesinin bir davaya bakmasına fiilî veya hukuki bir engel çıktığı veya iki mahkemenin yargı sınırları kapsamının belirlenmesinde tereddüt edildiği takdirde, o davanın bölge adliye mahkemesi yargı çevresi içerisinde başka bir hukuk mahkemesine nakline veya yetkili mahkemenin tayinine karar vermek,
4. Kanunlarla verilen diğer görevleri yapmak.
Bölge adliye mahkemesi ceza dairelerinin görevleri şunlardır:
1. Adli yargı ilk derece ceza mahkemelerince verilen ve kesin olmayan hüküm ve kararlara karşı yapılacak başvuruları inceleyip karara bağlamak,
2. Yargı çevresi içerisinde bulunan adli yargı ilk derece ceza mahkemeleri arasındaki yetki ve görev uyuşmazlıklarını çözmek,
3. Yargı çevresindeki adli yargı ilk derece ceza mahkemeleri hâkimlerinin davayı görmeye hukuki veya fiilî engellerinin çıkması hâlinde, o davanın bölge adliye mahkemesi yargı çevresi içerisinde başka bir adli yargı ilk derece ceza mahkemesine nakli hakkında karar vermek,
4. Kanunlarla verilen diğer görevleri yapmak.
Görevleri ve Yetkileri
Bölge adliye mahkemeleri, adli yargı ilk derece mahkemeleri tarafından verilen ve kesin olmayan hüküm ve kararlara karşı yapılacak başvuruları (istinaf başvurularını) inceleyip karara bağlar. Bunun dışında, kanunlarla verilen diğer görevleri yapar.
ÜST DERECE YARGI YERİ OLARAK YARGITAY
Yargıtay, Türkiye Cumhuriyeti Anayasası ile bu Kanun ve diğer kanunların hükümlerine göre görev yapan bağımsız bir yüksek mahkemedir. Yargıtay; Birinci Başkanlık, daireler, Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığı, bürolar ve idarî birimlerden oluşur. Yargıtay’ın karar organları ise, daireler, hukuk genel kurulu, ceza genel kurulu, büyük genel kurul, başkanlar kurulları, birinci başkanlık kurulu, yüksek disiplin kurulu ve yönetim kuruludur. Yargıtay’ın idarî birimleri ise, Yayın Kurulu, Tasnif Kurulu, Yayın İşleri Müdürlüğü, Sağlık müdürlüğü ile Eğitim ve Sosyal İşler Müdürlüğü, Bilgi İşlem Merkezi Müdürlüğü’dür.
Yargıtay Hukuk veya Ceza Genel Kurulları;
a. Aynı veya farklı yer bölge adliye mahkemelerinin kesin olarak verdikleri kararlar bakımından hukuk daireleri arasında veya ceza daireleri arasında uyuşmazlık bulunursa,
b. Yargıtay hukuk daireleri arasında veya ceza daireleri arasında içtihat uyuşmazlıkları bulunursa,
c. Yargıtay dairelerinden biri; yerleşmiş içtihadından dönmek isterse, benzer olaylarda birbirine uymayan kararlar vermiş bulunursa, bunları içtihatların birleştirilmesi yoluyla kesin olarak karara bağlar.
Görev ve Yetkileri
Yargıtay, bugün için, adli yargı ilk derece mahkemelerince (bölge adliye mahkemeleri çalışmaya başladıktan sonra, bölge adliye mahkemelerince) verilen ve kanunun başka bir adli yargı merciine bırakmadığı temyizi mümkün nihai kararları, temyiz talebi üzerine, son merci olarak inceleyip karara bağlar. Yargıtay’ın görevlerinden biri de ülkede adli yargı alanında içtihat birliğini gerçekleştirmektir. Yargıtay, kanunlarla gösterilen belli davalara ise ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar.
İdari Yargı ve Askeri İdari Yargı ÜNİTE-3
İdari yargı, genel olarak, idarenin kamu gücüne dayalı olarak yaptığı, kamu hukuku kurallarına tâbi işlem, eylem ve sözleşmelerinden doğan uyuşmazlıkları çözümlemekle görevli yargı koludur.
İDARİ YARGI
Danıştay, idari yargı kolunda ilk ve son derece mahkemesi olarak faaliyet göstermektedir. İdari yargı kolu içerisinde yer alan yargı yerlerinden idare ve vergi mahkemeleri, ilk derece mahkemesi; bölge idare mahkemeleri ise, üst derece mahkemesi olarak görev yapmaktadır.
A-İlk Derece İdare Mahkemeleri
1-İdare Mahkemeleri
İdare mahkemeleri, bölgelerin coğrafi durumları ve iş hacmi göz önünde tutularak Adalet
Bakanlığınca kurulur ve yargı çevreleri tespit olunur. İdare mahkemelerinin kuruluş ve yargı çevrelerinin tespitinde, İçişleri ve Maliye Bakanlıkları’nın görüşleri alınır.
İdare mahkemelerinin olağan çalışma yöntemi kurul olarak toplanıp karar vermedir. Bununla birlikte, uyuşmazlık miktarı her yıl yeniden belirlenen “yeniden değerleme oranı”nda arttırılan parasal sınırı aşmayan ve konusu belli parayı içeren idari işlemlere karşı açılan iptal davaları ile tam yargı davaları, kurul halinde değil, idare mahkemesi hâkimlerinden biri tarafından çözümlenir
İdare mahkemelerinde inceleme, kural olarak evrak üzerinde yapılır ve idari yargılama usulünde, delillerin araştırılmasında kendiliğinden (re’sen) araştırma ilkesi uygulanır.
2-Vergi Mahkemeleri
Vergi mahkemeleri, bölgelerin coğrafi durumları ve iş hacmi göz önünde tutularak Adalet Bakanlığınca kurulur ve yargı çevreleri tespit olunur. İdare ve vergi mahkemelerinin kuruluş ve yargı çevrelerinin tespitinde, İçişleri ve Maliye Bakanlıkları’nın görüşleri alınır.
Vergi mahkemelerinin de olağan çalışma yöntemi, kurul olarak toplanıp karar vermedir. Bununla birlikte, yukarıda belirtilen uyuşmazlıklardan kaynaklanan ve toplam değeri her yıl yeniden belirlenen “yeniden değerleme oranı”nda arttırılan parasal sınırı aşmayan aşmayan davalar vergi mahkemesi hâkimlerinden biri tarafından çözümlenir.
Vergi mahkemelerinde de inceleme, kural olarak evrak üzerinde yapılır ve delillerin araştırılmasında kendiliğinden (re’sen) araştırma ilkesi uygulanır.
B-BÖLGE İDARE MAHKEMELERİ
Bölge idare mahkemeleri, bölge idare mahkemesi başkanı ile iki üyeden oluşur; üye tam sayısı ile toplanır ve oy çokluğu ile karar verir. Mahkeme başkanlarının kanuni sebeplerle yokluğunda, başkanlığa en kıdemli üye vekâlet eder, aynı sebeplerle üye noksanlığı ise, bölgedeki idare ve vergi mahkemesi hâkimlerinden kıdem sırasına göre tamamlanır.
Bölge idare mahkemelerinin görevlerinden ilki, yargı çevrelerinde bulunan idare ve vergi mahkemelerinin tek hâkimle verdiği kararlara karşı yapılan itirazları incelemek ve kesin olarak karara bağlamaktır.
Bunun yanı sıra, bölge idare mahkemeleri, yargı çevrelerinde bulunan idare ve vergi mahkemelerinin;
İlk ve orta öğretim öğrencilerinin sınıf geçmelerine ve notlarının tespitine ilişkin işlemlerden,
Valilik, kaymakamlık ve yerel yönetimler ile bakanlıkların ve diğer kamu kurum ve kuruluşlarının taşra teşkilâtındaki yetkili organları tarafından kamu görevlileri hakkında tesis edilen geçici görevlendirme, görevden uzaklaştırma, yolluk, lojman ve izinlerine ilişkin idari işlemlerden,
3091 sayılı Taşınmaz Mal Zilyedliğine Yapılan Tecavüzlerin Önlenmesi Hakkında Kanunun uygulanmasından,
2022 sayılı 65 Yaşını Doldurmuş Muhtaç, Güçsüz ve Kimsesiz Türk Vatandaşlarına Aylık
Bağlanması Hakkında Kanun ile 3294 sayılı Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışmayı Teşvik Kanunu gereğince kamu kurum ve kuruluşları tarafından sosyal yardım amacıyla bağlanan aylık ve yapılan sosyal yardımlarla ilgili uygulamalardan,
213 sayılı Vergi Usul Kanunu uyarınca verilen işyeri kapatma cezalarından kaynaklanan uyuşmazlıklarla ilgili olarak kurul halinde verdikleri nihaî kararları da itiraz üzerine inceleyerek kesin olarak hükme bağlar.
DANIŞTAY
Danıştay başkanının seçeceği bir üye Danıştay Genel Sekreterliği görevini yapar.
Danıştay; ondördü dava, biri idari daire olmak üzere onbeş daireden oluşur. Her dairede bir başkan ile yeteri kadar üye bulunur. Kurullar, bir başkan ve dört üyenin katılmasıyla toplanır, salt çoğunluk ile karar verir. Üye sayısının yeterli olması halinde birden fazla kurul oluşturulabilir. Bu durumda, oluşturulan diğer kurullara, kurulda yer alan en kıdemli üye başkanlık eder. Görüşmeler gizli yapılır.
Danıştay dava daireleri, kanunlarda ilk derece mahkemesi olarak Danıştay’ın görevli kılındığı idari uyuşmazlık ve davalara bakmak ve idare ve vergi mahkemelerince verilen nihai kararları temyiz yoluyla incelemek ve karara bağlamakla görevlidir.
Danıştay’ın tek idari dairesi olan 1. Daire ise, Başbakanlık veya Bakanlar Kurulunca gönderilen kanun tasarı ve tekliflerini, Başbakanlıktan gönderilen tüzük tasarılarını, kamu hizmetleri ile ilgili imtiyaz şartlaşma ve sözleşmelerini, idari makamlar arasında görev ve yetkiden doğan ve Başbakanlık’tan gönderilen uyuşmazlıkları, kanunlarında Danıştay'dan alınacağı yazılı bulunan düşüncelere ilişkin istekleri, Danıştayca istişari mahiyette incelenmek ve düşüncesini bildirmek için Cumhurbaşkanlığı veya Başbakanlıktan gönderilecek işleri, 2942 sayılı Kamulaştırma Kanunu’nun otuzuncu maddesinin uygulanmasından çıkan uyuşmazlıkları, memurlar ve diğer kamu görevlilerinin yargılanmalarına ilişkin mevzuat uyarınca görülecek işleri inceler ve gereğine göre karara bağlar veya düşüncesini bildirir.
Danıştay Genel Kurulu
Danıştay Genel Kurulu, Danıştay Kanunu ve diğer kanunlarla bu Kurul’a verilen seçim görevleri ile diğer görevleri yapar ve Danıştay Kanunu’nda öngörülen içtüzük ve yönetmelikleri kabul eder.
İdari İşler Kurulu
İdari İşler Kurulu, kamu hizmetleri ile ilgili imtiyaz şartlaşma ve sözleşmelerini, kanunlarda Danıştay
İdari İşler Kurulu’nda görüşüleceği yazılı olan işleri, Danıştay idari daire ve kurulları arasında çıkacak görev uyuşmazlıklarını, yukarıda yazılı olanlardan başka idari dairelerden çıkan işlerden Danıştay başkanının havale edeceği işleri, memurlar ve diğer kamu görevlilerinin yargılanmalarına ilişkin mevzuat uyarınca ilgili dairece birinci derecede verilen men'i muhakeme kararlarını kendiliğinden, lüzumu muhakeme kararlarını ise itiraz üzerine inceler ve gereğine göre karara bağlar veya düşüncesini bildirir
İdari ve Vergi Dava Daireleri Kurulları
İdari Dava Daireleri Kurulu, idare mahkemelerinden verilen ısrar kararları ile idari dava dairelerinden ilk derece mahkemesi olarak verilen kararları; Vergi Dava Daireleri Kurulu ise vergi mahkemelerinden verilen ısrar kararları ile vergi dava dairelerinden ilk derece mahkemesi olarak verilen kararları temyizen inceler.
İçtihadları Birleştirme Kurulu
İçtihatları Birleştirme Kurulu, dava dairelerinin veya idari ve vergi dava daireleri kurullarının kendi kararları veya ayrı ayrı verdikleri kararlar arasında aykırılık veya uyuşmazlık görüldüğü ya da birleştirilmiş içtihatların değiştirilmesi gerekli görüldüğü takdirde, Danıştay başkanının havalesi üzerine, Başsavcının düşüncesi alındıktan sonra işi inceler ve lüzumlu görürse, içtihadın birleştirilmesi veya değiştirilmesi hakkında karar verir.
Başkanlık Kurulu: Başkanlık Kurulu; Danıştay başkanının başkanlığında, üçü daire başkanı üçü Danıştay üyesi olmak üzere altı asıl ve ikisi daire başkanı ikisi Danıştay üyesi olmak üzere dört yedek üyeden oluşur.
Başkanlık Kurulu, üyelerin görev yerlerini, dairelerin iş durumunu ve ihtiyaçlarını göz önünde tutarak belirlemekle, zorunlu hallerde, daire başkanı ve üyelerin dairelerini değiştirmekle, Danıştay tetkik hâkimlerinin çalışacakları daireleri, kurulları ve görecekleri işleri belli etmek ve gerektiğinde yerlerini değiştirmekle, yetkili merciin neresi olduğu belirtilmemiş olan yönetim işlerini belli etmek veya bu işleri yapmakla ve kanunlarla verilen diğer görevleri yerine getirmekle görevlidir.
Başkanlar Kurulu
Başkanlar Kurulu, özel kanunlarda başkaca hüküm bulunmadığı takdirde, dava daireleri arasındaki iş bölümü karar tasarısını hazırlamakla görevlidir (2575 s. K. m. 27). Bunun yanı sıra, Başkanlar Kurulu, iş yükü bakımından zorunluluk doğması durumunda, vergi dava dairelerinin birini idari dava dairesi olarak, idari dava dairelerinin birini vergi dava dairesi olarak görevlendirebilir. Görevlendirilen dairedeki dosyaların vergi ve idari uyuşmazlıklara ilişkin görev ayrımı glerek hangi daireye ve nasıl devredileceği, görevlendirilen daireye görevlendirildiği alan içinde hangi daire işlerinin verileceği hususları Başkanlar Kurulu kararıyla belirlenir.
Yüksek Disiplin Kurulu
Yüksek Disiplin Kurulu, Danıştay Kanunu hükümleri dairesinde Danıştay Başkanı, Başsavcı, başkan vekilleri, daire başkanları ve üyeler hakkında, disiplin kovuşturması yapılmasına ve disiplin cezası uygulanmasına karar verir ve Danıştay Kanunu ile görevli kılındığı diğer işleri görür.
Disiplin Kurulu
Disiplin Kurulu, Danıştay memurları hakkında Yüksek Disiplin Kurulu görevlerini yapar; Danıştay memurları hakkında memurlar ve diğer kamu görevlilerinin yargılanmalarına ilişkin mevzuat uyarınca birinci derecede karar verir; Danıştay memurları hakkında 657 sayılı Devlet Memurları Kanunu’nun 226. maddesinin (B) bendinde yazılı görüşme ve danışma kurulu görevini yapar.
Danıştay Meslek Mensupları
Danıştay meslek mensupları, Danıştay Başkanı, Danıştay Başsavcısı, Danıştay başkanvekili, daire başkanları ile üyelerdir.
Danıştay Başkanı, Başsavcısı, başkanvekilleri ve daire başkanları, Danıştay üyeleri arasından
Danıştay Genel Kurulunca seçilirler. Danıştay başkanı ve başsavcısı seçilebilmek için dört yıl, başkan vekili ve daire başkanı seçilebilmek için üç yıl süre ile Danıştay üyeliği yapmış olmak zorunludur. Danıştay başkanı, başsavcısı, başkanvekilleri ve daire başkanlarının görev süreleri dört yıldır. Süresi bitenler yeniden seçilebilirler, yeniden seçilemeyenler ile seçime girmeyenler veya süreleri dolmadan bu görevlerden çekilenler Danıştay üyeliği görevlerine devam ederler.
Danıştay tetkik hâkimleri ile savcıları, beş yıl meslekte hizmet etmiş ve olumlu sicil almış idari yargı hâkimleri arasından Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulunca atanırlar.
Görev ve Yetkileri
Danıştay, idare ve vergi mahkemelerince verilen nihai kararlara karşı yapılan temyiz başvurularını üst derece mahkemesi sıfatıyla inceler ve karara bağlar. Yine Danıştay’ın ilk derece mahkemesi olarak verdiği nihai kararlara karşı yapılan temyiz başvuruları ile Danıştay dairelerince yürütmenin durdurulması istemleri hakkında verilen kararlara karşı yapılan itiraz başvuruları Danıştay tarafından incelenerek karara bağlanır. Danıştay, yargısal görevleri yanında merkezi idarenin danışma organı sıfatıyla idari görevler de yerine getirmektedir: Danıştay İdari Dairesi ve İdari İşler Kurulu tarafından yerine getirilen bu görevler arasında özellikle, Başbakanlık veya Bakanlar Kurulunca gönderilen kanun tasarı ve tekliflerini, Başbakanlık’tan gönderilen tüzük tasarılarını, kamu hizmetleri ile ilgili imtiyaz şartlaşma ve sözleşmelerini, idari makamlar arasında görev ve yetkiden doğan ve Başbakanlık’tan gönderilen uyuşmazlıkları, kanunlarında Danıştay'dan alınacağı yazılı bulunan düşüncelere ilişkin istekleri, Danıştayca istişari mahiyette incelenmek ve düşüncesini bildirmek için Cumhurbaşkanlığı veya Başbakanlık’tan gönderilecek işleri, 2942 sayılı Kamulaştırma Kanunu’nun 30. Maddesinin uygulanmasından çıkan uyuşmazlıkları, memurlar ve diğer kamu görevlilerinin yargılanmalarına ilişkin mevzuat uyarınca görülecek işleri incelemek yer almaktadır.
Danıştay, gerek idari, gerekse yargısal görevlerini kurul halinde yerine getirir.
ASKERİ İDARİ YARGI
Askeri Yüksek İdare Mahkemesi’nin organları, daireler, Daireler Kurulu, Başkanlar Kurulu, Yüksek
Disiplin Kurulu ve Genel Kurul’dur (AİYMK m. 5). Mahkeme’nin personeli ise, Askeri Yüksek İdare
Mahkemesi başkan, başsavcı, daire başkanları, üyeler ve genel sekreter; savcılar; genel sekreterlik ve sekreterlik personeli; daire müdürlüğü, tasnif ve yayın bürosu personeli ve kadroda gösterilen diğer personeldir.
Askeri Yüksek İdare Mahkemesi Başkanlar Kurulu’nun hâkim sınıfından seçeceği bir üye genel sekreterlik görevini yapar. Genel sekreter, Başkana bağlıdır. Genel sekreterliğe yeteri kadar yardımcı personel verilir. Ayrıca Başsavcılık’ta, Daireler Kurulu’nda ve dairelerde yazı ve sair işlemleri yürütecek birer kalem teşkilatı kurulur.
Daireler
Daireler, asker kişileri ilgilendiren ve askeri hizmete ilişkin idari işlem ve eylemlerden dolayı; yetki, sebep, şekil, konu ve maksat yönlerinden biri ile hukuka aykırı olduklarından bahisle menfaatleri ihlâl edilenler tarafından açılacak iptal davaları ile aynı idari işlem ve eylemlerin haklarını ihlal etmesi halinde açılacak tam yargı davalarından, Daireler Kurulu’nun görev alanı dışında kalanları, ilk ve son derece mahkemesi olarak incelemek ve karara bağlamakla görevlidirler. Birinci Daire, atanma, yer değiştirme, nasıp, sicil, kademe ilerletilmesi, terfi, emeklilik, maluliyet, aylık ve yolluklara ilişkin iptal ve tam yargı davalarını çözümlerken; İkinci Daire, istifa, hizmet yükümlülüğü, askeri akademiler, askeri öğrenci ve yedek subay işlemleri ile Birinci Daire’nin görevi dışında kalan işlem ve eylemlerden doğan iptal ve tam yargı davalarını çözümler.
Daireler Kurulu
Asker kişilere ve askeri hizmete ilişkin olmak şartıyla, birden fazla dairenin görevine taalluk eden davalar, Askeri Yüksek İdare Mahkemesi’nin daireleri arasında çıkan görev ve yetki uyuşmazlıkları,
Bakanlar Kurulu kararlarına karşı açılan davalar, Danıştay'dan alınan düşünceler üzerine uygulanan eylem ve işlemler hakkında açılan davalar, Askeri Yüksek İdare Mahkemesi başkanının veya başsavcının ya da dairelerin prensibe taalluk eden hususlarda Daireler Kurulunda görüşülmesini uygun gördükleri davalar Daireler Kurulu tarafından çözümlenir.
Başkanlar Kurulu
Başkanlar Kurulu; AYİMK ile görevli kılındığı işler ile Askeri Yüksek İdare Mahkemesi başkanının
Kurul’da görüşülmesini uygun gördüğü idari işler hakkında gereğine göre, karar verir veya düşüncesini bildirir.
Yüksek Disiplin Kurulu
Yüksek Disiplin Kurulu, Askeri Yüksek İdare Mahkemesi başkanı, başsavcı, daire başkanları ve üyelerinin hâkimlik ve askerlik vakar ve onuruna dokunan, şahsi haysiyet ve itibarını kıran veya görev gereklerine uymayan davranışlarından dolayı haklarında disiplin kovuşturması yapar ve eylemin ağırlığına göre; uyarma, kınama, görevden çekilmeye davet işlemlerinden birini uygular.
Genel Kurul
Genel Kurul’un görevleri, gerektiğinde uyuşmazlık mahkemesine üye seçmek, Yüksek Disiplin
Kurulu kararlarına karşı yapılan itirazları incelemek ve karara bağlamak, dairelerin veya Daireler
Kurulu’nun kendi kararları veya ayrı ayrı verdikleri kararlar arasında aykırılık veya uyuşmazlık görüldüğü veyahut birleştirilmiş içtihatların değiştirilmesi gerekli sayıldığı takdirde, başsavcının düşüncesi alındıktan sonra işi incelemek ve gerektiğinde, içtihadın birleştirilmesi veya değiştirilmesi hakkında karar vermek, AYİMK’nun 91. maddesinde yazılı içtüzüğü yapmak, kanunlarda gösterilen diğer görevleri yapmaktır.
Askeri Yüksek İdare Mahkemesi Üyeleri
Askeri Yüksek İdare Mahkemesi’nin askeri hâkim sınıfından olan üyeleri, bu sınıftan olan başkan ve üyeler tam sayısının salt çoğunluğu ile her boş yer için gösterilecek üç aday arasından; diğer üyeleri ise, Genelkurmay Başkanlığınca her boş yer için gösterilecek üç aday arasından Cumhurbaşkanınca Seçilmektedir.
Görev ve Yetkileri
Askeri Yüksek İdare Mahkemesi, askeri olmayan makamlarca tesis edilmiş olsa bile, asker kişileri ilgilendiren ve askeri hizmete ilişkin idari işlem ve eylemlerden doğan uyuşmazlıkların ilk ve son derece mahkemesi olarak yargı denetimini ve diğer kanunlarda gösterilen görevleri yapar.
Askeri Ceza Yargısı ve Uyuşmazlık Yargısı ÜNİTE-4
Askeri ceza yargısı, askeri mahkemelerin ceza hukuku alanındaki yargısal faaliyetlerini konu alan yargı çeşididir.
ASKERİ CEZA YARGISI
Askeri ceza yargısı, genel askeri ceza yargısı ve askeri disiplin ceza yargısı olarak ikiye ayrılır. Genel askeri ceza yargısı, askeri disiplin ceza yargısı dışında kalan askeri yargı alanı olup, esas itibarıyla asker kişilerin Askeri Ceza Kanunu’nda suç olarak öngörülen fiillerden ötürü cezalandırılmasını konu alır. Askeri düzen içinde, emir ve komuta zincirine uyulmasının sağlanması ile hiyerarşik yapılanmanın korunması amacını güden askeri yargı türüne ise, askeri disiplin ceza yargısı denir.
Askeri Mahkemeler
Askeri mahkemeler; kolordu, ordu, (deniz ve havada eşidi) ve kuvvet komutanlıkları ile Genelkurmay Başkanlığı nezdinde, Milli Savunma Bakanlığınca kurulur.
Askeri mahkemeler, 353 sayılı Kanun’da aksi yazılı olmadıkça üç askeri hâkimden kurulur.
Askeri mahkemeler kanunlarda aksi yazılı olmadıkça, asker kişilerin askeri olan suçları ile bunların asker kişiler aleyhine veya askeri mahallerde yahut askerlik hizmet ve görevleri ile ilgili olarak işledikleri suçlara ait davalara bakmakla görevlidirler. Savaş hali haricinde, asker olmayan kişiler askeri mahkemelerde yargılanamaz.
Devletin güvenliğine, anayasal düzene ve bu düzenin işleyişine karşı suçlara ait davalar her halde adliye mahkemelerinde görülür.
Askeri mahkemeler savaş halinde;
1. Asker kişilerin işledikleri suçlara ait bütün davalara,
2. Asker kişilerle müştereken suç işliyen sivil kişilere ait davalara,
3. Türkiye Cumhuriyeti Hükümetince özel bir andlaşma yapılmamış ise, muharip Türk Silahlı Kuvvetleri nezdinde bulunmalarına izin verilmiş olan yabancı askerlerin işledikleri suçlara ait bütün davalara,
4. Savaşta esir edilenlerin işledikleri suçlara ait bütün davalara,
5. Adliye mahkemelerinin bulunmadığı savaş bölgelerinde işlenmiş suçlara ait bütün davalara,
6. Bir hizmet veya sözleşme ve yüklenme veya her hangi bir sebep ve suretle muharip Türk Silahlı Kuvvetleri nezdinde bulunan veya Türk Silahlı Kuvvetleri’ni takibeden kişiler ile Türk Silahlı Kuvvetleri nezdinde bulunmasına izin verilmiş olan yabancı askerlerin yanlarında bulunan kişiler tarafından işlenen Askeri Ceza Kanununda yazılı askeri suçlara ait davalara,
7. 1632 sayılı Askeri Ceza Kanunu’nun 55, 56, 57, 58, 59, 63, 64, 75, 78, 80, 81, 93, 94, 95, 100,
101, 102, 124, 125 ve 127. maddelerinde yazılı suçlara ait davalara,
8. İlan olunan harekât bölgesinde, birinci derece askeri yasak bölgeler içinde veya nöbet yerlerinde karakollarda kışla ve karargâhlarda, askeri kurumlarda, yerleşme ve konaklama amacıyla kullanılan bina ve mahaller içinde askerlere karşı işlenen 26. 09. 2004 günlü ve 5237 sayılı Türk Ceza Kanunu’nun 86, 106, 108, 113, 125 ve 26. maddelerinde yazılı suçlara ait davalar,
9. Nöbet, devriye, karakol, inzibat, askeri trafik, kolluk veya kurtarma ve yardım görevi yapan askerlere karşı bu görevleri yaptıkları sırada işlenen (H) bendinde yazılı suçlara ait davalara bakarlar.
Askeri mahkemelerde, subay ve astsubayların işledikleri suçlara ait davalar ile ağır ceza mahkemesinin görevine giren suçlara ait davalar hariç olmak üzere, üst sınırı beş yıla kadar (beş yıl dâhil) hapis cezaları ve bunlara bağlı adli para cezaları ile bağımsız olarak hükmedilecek adli para cezalarını ve güvenlik tedbirlerini gerektiren Askeri Ceza Kanunu’nda ve diğer kanunlarda yazılı
suçlara ait davalara ve suç konusu olmayan eşyanın müsaderesine ilişkin davalara tek hakim tarafından bakılır.
Sıkıyönetim Mahkemeleri
1402 sayılı Kanun’un 11. maddesine göre, sıkıyönetim bölgelerinde, 353 sayılı Askeri Mahkemeler Kuruluşu ve Yargılama Usulü Kanunu’na göre, Milli Savunma Bakanlığınca lüzum görülen yerlerde yeteri kadar askeri mahkeme kurulur. Ayrıca, savaş halinde Genelkurmay Başkanlığı’nın lüzum göstermesi üzerine sıkıyönetim veya harekât bölgeleri içindeki askeri mahkemeler sıkıyönetim askeri mahkemesi görevini de yaparlar.
Sıkıyönetim mahkemelerinin görevleri şunlardır:
1. 1402 sayılı Sıkıyönetim Kanunu ile yaratılan suçlardan doğan davalara bakmak:
2. Sıkıyönetim ilân edilen bölgelerde, ilândan en çok 3 ay önce işlenmiş olan ve sıkıyönetim ilânına neden olan olaylara ilişkin suçlardan doğan davalara bakmak
3. Sıkıyönetim ilânına neden olmuş bulunmasalar dahi, sıkıyönetim bölgelerinde ve bu halin ilânından en çok 3 ay içinde işlenen 6136 sayılı Ateşli Silahlar ve Bıçaklar ile Diğer Aletler Hakkındaki Kanun’un 12. maddesinde yazılı suçlara ilişkin davalara bakmak
4. Sıkıyönetim bölgeleri dışında işlenmiş olsa dahi, sıkıyönetim askeri mahkemelerinin el koyduğu bir suçla, genel ve ortak gaye içerisinde irtibatı bulunan suçların işlenmesinden doğan davalara
5. Sıkıyönetim ilân edilen yerlerde, Sıkıyönetim Kanunu’nun 15. maddesinde sayılan suçların, sıkıyönetim ilânına ve faaliyetlerine ilişkin olarak işlenmesinden doğan davalara bakmak;
6. Sıkıyönetim komutanının emrine giren personelin, sıkıyönetim hizmet ve görevleri ile ilgili olarak veya sıkıyönetim hizmet ve görevlerinin yapılması sırasında işledikleri suçlara ait davalara bakmak
Askeri Yargıtay
Disiplin mahkemeleri dışında askeri yargı alanında faaliyet gösteren askeri mahkemelerin kararlarına karşı başvurulacak üst derece yargı yeri Askeri Yargıtay’dır. Askeri Yargıtay, Türkiye Cumhuriyeti Anayasası ve diğer kanunlarla görevlendirilmiş bağımsız bir yüksek mahkemedir.
Askeri Yargıtay Başkanlığı
Başkanın görevleri, Askeri Yargıtay’ı temsil etmek, Askeri Yargıtay’ın verimli ve düzenli çalışmasını sağlamak ve bu yolda uygun göreceği tedbirleri almak, dairelerin çalışma durumları hakkında gerekli gördüğü bilgileri yazı ile istemek, Askeri Yargıtay kurullarına başkanlık etmek, Askeri Yargıtay üyeleri arasından Genel Sekreteri seçmek, Askeri Yargıtay başkanları, Başsavcısı ve üyelerinin lüzumunda
Yüksek Disiplin Kuruluna sevkleri için gerekli işlemleri yapmak, Askeri Yargıtaya ait önemli geçici işlerde veya başkanlık ettiği kurullarda dosya tetkik etmek üzere Askeri Yargıtay üyelerini veya tetkik hakimlerini görevlendirmek, Askeri Yargıtay memur ve idari görevlilerini denetlemek veya denetletmek, hizmetin gereklerine göre uygun göreceği yerlerde görevlendirmek ve 1600 sayılı Kanun ve diğer kanunlarla verilen işleri yapmaktır.
Askeri Yargıtay Başsavcılığı
Başsavcının görevleri, Askeri Yargıtay Başsavcılığı’nı temsil etmek, Askeri Yargıtay Başsavcılığı’nın genel yönetim işlerini yürütmek, incelenen dava dosyalarında soruşturma yapan ve iddia makamını temsil eden askeri savcılar ile yardımcılarına not vermek, Askeri Yargıtay Genel Kurul toplantılarına ve içtihatların birleştirilmesi müzakere ve kararlarına katılıp oyunu kullanmak, Başsavcılığa bağlı kalem görevlilerini denetlemek veya denetletmek ve 1600 sayılı Kanun ve diğer kanunlarla verilen görevleri yapmaktır.
Askeri Yargıtay Daireleri
Askeri Yargıtay, beş daireden oluşur. Her dairede, bir başkan ve yedi üye bulunur.
Daireler, Askeri Yargıtay başkanı tarafından daireye gönderilen dava dosyalarını inceleyip karara bağlamakla, incelediği davaları hükme bağlayan askeri hakimler ve yardımcıları hakkında not vermekle ve 1600 sayılı Kanun’un öngördüğü hallerde ilk derece mahkemesi olarak hüküm vermekle görevlidir.
Askeri Yargıtay Daireler Kurulu
Daireler Kurulu’nun başlıca görevi, Askeri Yargıtay daire kararlarına karşı ilk derece askeri mahkemelerin verdikleri “direnme kararları”nı incelemektir (1600 s. K. m. 22). Ayrıca, Askeri Yargıtay dairelerinden çıkan kararlara karşı Başsavcılıkça yapılan itirazlar da Daireler Kurulu tarafından incelenip karara bağlanır. Bunların yanı sıra, Daireler Kurulu, ilk derece mahkemesi olarak Askeri Yargıtay dairelerince verilmiş bulunan kararların temyiz yolu ile incelenmesini de yapar ve incelediği davaları hükme bağlayan askeri hakim ve yardımcıları hakkında not verir.
Askeri Yargıtay Genel Kurulu
Genel Kurul, Askeri Yargıtay’da boşalan üyelikler için yapılacak seçimin zamanını ve seçilecek üye sayısını tespit etmekle, Askeri Yargıtay üye adaylarını seçmekle, Anayasa Mahkemesi’ne, Askeri Yargıtay’dan gösterilecek üye adaylarını özel kanununa göre seçmekle, üye mevcudunun üçte birinin teklifi üzerine yetersizliğe karar vermekle, Askeri Yargıtay’ın çalışma esasları ile ilgili içtüzüğü yapmak ve değiştirmekle ve 1600 sayılı Kanun ve diğer kanunlarla verilen görevleri yapmakla görevlidir.
Başkanlar Kurulu
Başkanlar Kurulu’nun görevleri, yeni seçilen üyelerin çalışacakları daireleri belli etmek ve zorunluluk halinde üyelerin dairelerini değiştirmek, Askeri Yargıtay İçtüzüğü’nün uygulanmasında çıkacak uyuşmazlıkları kesin olarak karara bağlamak, bir dairede birikmiş işleri çıkarmaya veya dairenin toplanma ve kararı için yeter üye sayısını sağlamak gibi geçici sebeplerle bir üyenin dairesini iki ayı geçmemek üzere değiştirmek, Askeri Yargıtay Başkanı, Başsavcısı, İkinci Başkanı, daire başkanları ve üyelerinin askeri yargıya tabi şahsi suçlardan dolayı yargılanmalarına Askeri Yargıtayın hangi dairesinde bakılacağını belli etmek ve 1600 sayılı Kanun ve diğer kanunlarla verilen görevleri yapmakla görevlidir.
Yüksek Disiplin Kurulu
Yüksek Disiplin Kurulu; Askeri Yargıtay Başkanı, Başsavcısı, İkinci Başkanı, daire başkanları ve üyelerinin hâkimlik ve askerlik vekar ve onuruna dokunan, şahsi haysiyet ve itibarını kıran veya görev gereklerine uymayan davranışlarından dolayı haklarında disiplin kovuşturması yapar.
Askeri Yargıtay Üyeleri
Görev ve Yetkileri
Askeri Yargıtay;
1. Askeri mahkemelerden verilen ve kesin olmayan hüküm ve kararları son yargı yeri olarak inceleyip karara bağlar.
2. Askeri yargıda kanun hükümlerinin ve hukuk kurallarının uygulanmasında birliği sağlamak, gerektiğinde kurulları arasında beliren içtihat uyuşmazlıklarını birleştirir.
3. Askeri Yargıtay Başkanı’nın, Başsavcısı’nın, İkinci Başkanı’nın, daire başkanlarının ve üyelerinin askeri yargıya tabi şahsi suçlarına ilişkin ceza davalarına ve kamu davası ile birlikte bu suçlardan doğan istirdat ve tazminat davalarına ilk ve son yargı yeri olarak bakar.
Askeri Disiplin Ceza Yargısında Yetkili Yargı Yeri Olarak Disiplin Mahkemeleri
Disiplin mahkemesi, biri başkan ikisi üye olmak üzere üç subaydan kurulur.
Görev ve Yetkileri
Disiplin mahkemeleri, asker kişilerin 477 sayılı Kanun’un 47 ilâ 61. maddelerinde düzenlenmiş bulunan disiplin suçlarına (amire ve üste saygısızlık; kısa süreli kaçma ve izin süresini geçirme, kaçmaya kalkışanları haber vermemek, hizmete ait işlerde âmirin sorusuna karşı bilerek doğru cevap vermemek vb.) ait davalara bakar.
Askeri ceza yargısından farklı olarak disiplin mahkemelerinin kararlarına karşı, temyiz yolu ile Askeri Yargıtay’a başvurulmaz. Disiplin mahkemelerinden verilen hükümlerin denetimi itiraz üzerine bir üst derece disiplin mahkemesince yapılır.
UYUŞMAZLIK YARGISI
Ülkemizde birden çok yargı kolu bulunduğundan, bunlar arasında görev ve hüküm uyuşmuzlaklarının çıkması kaçınılmazdır. İşte, uyuşmazlık mahkemesinin varlık nedeni, bu tür görev ve hüküm uyuşmazlıklarının giderilmesinin sağlanmasıdır. uyuşmazlık yargısı, adli, idari ve askeri yargı mercileri arasında ortaya çıkan görev (yargı yolu) ve hüküm uyuşmazlıklarının giderilmesini konu alan yargısal faaliyet çeşididir. Bu yargı kolu, farklı yargı kollarına dâhil iki ayrı yargı yeri (hukuk mahkemesi ile idare mahkemesi) arasındaki görev ve hüküm uyuşmazlıklarının ortadan kaldırılmasına yönelik bir işlev yürütür. Bu yargı türünde yetkili yargı yeri, Anayasa ile görevlendirilmiş, bağımsız bir yüksek mahkeme olan Uyuşmazlık Mahkemesidir.
Yetkili Yargı Yeri Olarak Uyuşmazlık Mahkemesi
Uyuşmazlık Mahkemesi, bir başkan ile on iki asıl, on iki yedek üyeden kurulur. Uyuşmazlık Mahkemesi’nin başkanının, başkanvekilinin ve üyelerinin görev süreleri, dört yıldır.
Uyuşmazlık Mahkemesi Bölümleri
Uyuşmazlık Mahkemesi, hukuk ve ceza bölümlerine ayrılır. Hukuk uyuşmazlıkları Hukuk Bölümü’nde, ceza uyuşmazlıkları Ceza Bölümü’nde karara bağlanır.
Uyuşmazlık Mahkemesi Genel Kurulu
Uyuşmazlık Mahkemesi Genel Kurulu, 2247 sayılı Kanunla belli edilen görevleri yerine getirir ve ayrıca Bölümler arasında çıkan olumsuz görev uyuşmazlıklarında görevli bölümü belirler.
Başsavcılar
Raportörlük
Uyuşmazlık mahkemesine, mahkemenin çalışmalarına yardımcı olmak üzere, Uyuşmazlık Mahkemesi başkanının takdir edeceği sayıda geçici raportör verilir.
Geçici raportörlerin görevlerini, Uyuşmazlık Mahkemesi başkanı belirler.
Yazı İşleri ve Diğer Görevliler
Görev ve Yetkileri
Uyuşmazlık Mahkemesi’nin görevi, adli, idari ve askeri yargı mercileri arasındaki görev (yargı yolu/yargı kolu) uyuşmazlıklarını ve hüküm uyuşmazlıklarını inceleyerek, kesin bir biçimde çözüme kavuşturmaktır.
1. Hukuk mahkemeleri ile idare mahkemeleri (veya Danıştay, vergi mahkemeleri veya Askeri
Yüksek İdare Mahkemesi) arasındaki görev ve hüküm uyuşmazlıkları;
2. Danıştay (veya idare mahkemeleri veya vergi mahkemeleri) ile Askeri Yüksek İdare mahkemesi arasındaki görev ve hüküm uyuşmazlıkları,
3. Adli yargı ceza mahkemeleri ile askeri mahkemeler arasındaki görev ve hüküm uyuşmazlıkları çözümlenir.
Uyuşmazlık Mahkemesi’nin görevleri iki bölüme ayrılır. Bunlardan biri, “görev (yargı yolu/yargı kolu) uyuşmazlığı”, diğeri ise, “hüküm uyuşmazlığı”dır. Görev (yargı yolu) uyuşmazlıkları da, “olumlu görev uyuşmazlığı” ve “olumsuz görev uyuşmazlığı” olmak üzere ikiye ayrılır.
Olumlu görev uyuşmazlığı, “başka bir yargı düzeninin görevi içine girdiği gerekçesi ile görevsizlik itirazının mahkemece reddi üzerine, görev alanı korunmak istenen yargı düzeni içinde yer alan
Başsavcının, görev konusunun incelenmesini Uyuşmazlık Mahkemesi’nden istenmesi” olarak tanımlanabilir.
Olumsuz görev uyuşmazlığı ise, adli, idari ve askeri yargı mercilerinden en az ikisinin tarafları, konusu ve sebebi aynı olan davada kendilerini görevsiz görmeleri ve bu yolda verdikleri kararların kesin veya kesinleşmiş bulunması halinde söz konusu olur.
Hüküm uyuşmazlığı ise, adli, idari ve askeri yargı mercilerinden en az ikisi tarafından görevle ilgili olmaksızın kesin olarak verilmiş veya kesinleşmiş, aynı konuya ve sebebe ilişkin, taraflarından en az biri aynı olan ve kararlar arasındaki çelişki yüzünden hakkın yerine getirilmesi olanaksız bulunan hallerde ortaya çıkar.
Çalışma ve Yargılama Usulü
Uyuşmazlık Mahkemesi’nin (Bölümlerin ve Genel Kurulun) kararları kesindir. İlke kararları ile Başkanın uygun göreceği bölümlerin kararları Resmi Gazete’de yayımlanır.